Cinas nedir? Eskilerin edebi sanat dedikleri cinasın özellikleri, örnekleri, kullanım şekilleri hakkında bilgiler.
Cinas; söyleniş ve yazılışça eş ya da yakın sözcüklerin kullanımından doğan bir söz oyunudur. Eskilerin “edebi sanat” diye adlandırdığı; sözcükleri ses, yazım, söyleniş, kök, yapı, harf, anlam özelliklerine göre dikkatle kullanmaya dayanan, bu yolla bir anlatım gücü sağlamaya özenen hünerler, günümüzde söz oyunu diye anılır. Çoğunluğu Türkçenin içine Arapça ve Farsça ile başka dillerden sayısız yabancı öğe aldığı dönemlerin ürünüdür. Üç dilin olanakları; yazım (imlâ), söyleyiş (telaffuz), sesdeşlik (tecnis), kök ortaklığı (iştikak), ses benzerliği (kafiye: uyak, seci), tekrar (redif, tekrir) gibi alanlarda sanatçılara birçok genişlikler sağlamıştır.
Kaynak : pixabay.com
Geçmiş dönemlerde gereğinden çok önemsenmiş olan bu söz anlam ilişkilerinin pek çoğu hiç de sanat değeri taşımayan basit hünerlerdir. Bazıları günümüzde de geçerliyse de çoğunluğu eski edebiyatımızın beğeni gündeminde kalmış eski dilin sanatlarıyla yapılabilir, belgesel örneklerdir. Eskiden anlamları değişik söyleniş ve yazılışları eş, ortak, çok yakın sözcükleri art arda kullanımı cinas diye anılır, ayrıntı değişikliklerine göre özel adlar alırdı: Tam cinas, eksik cinas, saptırılmış cinas. Bunların pek çoğu ise eski yazının özellikleriyle ilgili olduğu için günümüzde geçerliliği yoktur. Halk arasında cinas (halk şiirinde çığa) bazı gizli sitem ve niyetleri incelikle belirtmek için sözcüğün iyi anlamını öne sürer gibi davranıp eleştirici anlamını akla getirmek için kullanıldı.
Cinas Örnekleri
- Eyleme vaktini zâyi deme kış yaz oku yaz (Sümbülzade Vehbi),
- Neden kondun a bülbül bahçemdeki asmaya. Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya (anonim, mani).
Ayrı ya da bitişik yapılan sözcüklerdeki ses benzerliğine de dayanabilir cinas:
- Nice bin dalgalı Tekbir olur, tek bir ses (Y. K. Beyatlı).
- Nedir can kim, sen nazenin cânâne vermezler, Sana âşık olanlar yoluna cânâ ne vermezler? (Hayali)
- Her nefesde eyledik yüzbün günâh/Bir günaha etmedik hiçbir günâh (Süleyman Çelebi).
Günümüz şiirinden bir örnek:
- Yastıklarda göz yaşları mı var yaş! sağlam duvar tepselir güherçile yaşı Nice şiirler yıllar yılı açmaz/Parlar birden magnezyum, yaş (Behçet Necatigil).
Cinas yapmaya tecnis denen dönemlerde cinasın ondan fazla çeşidi bulundu, uygulandı, özleşen Türkçe ile dilde ulusçuluk bilinci birkaç dilin olanaklarından yararlanma yönetimini gündemden kaldırdı.
