Dünyadaki İklim Tipleri Nelerdir? Açıklamaları ve Bitki Örtüsü Arasındaki İlişki

Dünyada görülen iklim tipleri nelerdir? Dünyadaki iklim çeşitleri ve bu iklimlerin oluşturduğu doğal bitki örtüsü hakkında bilgi.

Dünyadaki İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü

Dünya’nın hemen her bölgesinin kendine özgü bir iklimi bulunmaktadır. Ancak, benzer iklim koşullarına sahip alanlar büyük iklim kuşakları oluştururlar. Yüzlerce km2 lik sahaları etkileyen büyük iklim gruplarına makroklima adı verilmektedir.

Makroklima alanlarında farklı bölgesel koşulların bulundukları dar alanlarda farklı iklim koşulları oluşur. Büyük iklim bölgeleri içinde dar alanlarda görülen bu iklimlere mikroklima adı verilir. Mikroklimalar, çoğunlukla yükselti farklarından dolayı meydana gelir.

1. Ekvatoral İklim:

• Ekvator çevresinde, 0°-10° Kuzey ve Güney enlemleri arasında görülür.
• Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarının büyük bir kesiminde, Gine Körfezi kıyılarına yakın bölgelerde, Endonezya ve Malezya’nın büyük bir bölümünde etkili olmaktadır.
• Yıllık ortalama sıcaklık 25°C dolayındadır. Yıllık sıcaklık farkı 2-3°C’yi geçmez. Günlük sıcaklık farkı görece olarak yıllık sıcaklık farkından daha fazladır.

• Yıllık yağış miktarı 2000 mm den fazladır. Her mevsim yağışlı olmakla birlikte, ekinoks tarihlerinde yağış maksimum düzeye erişir.
• Doğal bitki örtüsü oldukça gür ve geniş yapraklı tropikal yağmur ormanlardır.

Milyonlarca yıl önce ortaya çıkan ve yeryüzünde yaşayan hayvanların yüzde 80’ini barındıran tropik yağmur ormanları günümüzde yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Ekolojik sistemler bozulurken, pek çok canlının yaşam alanı yok edilmektedir. Bitki örtüsünün yoğunluğu nedeniyle tropik yağmur ormanları gezegenimizin en önemli oksijen kaynaklarından biri durumdadır. Ayrıca kıtalar üstündeki en büyük su deposu işlevini görürler. Bu nedenle tropikal yağmur ormanlarının yok edilmesi büyük çevre felaketlerine yol açabilir.

2. Subtropikal (Savan) İklim

• Genel olarak 10°-20° kuzey ve güney enlemleri arasında yaygındır. Bununla birlikte Ekvatoral iklimin görüldüğü 0°-10° enlemleri arasında 1000 m’den yüksek sahalarda görülür.
• Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mail, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde etkili olmaktadır.

• Ekvatoral kuşak ile çöller arasında bir geçiş iklimidir.
• Yıllık ortalama sıcaklık 20°C dolayındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 4 – 5°C’-dir.
• Yıllık yağış miktarı 1000 – 2000 mm arasındadır.
• Güneş ışınlarının dik geldiği yaz ayları yağışlı, kışlar kuraktır.
• Doğal bitki örtüsü yüksek boylu ve gür bitki toplulukları olan savanlardır.
• Subtropikal iklimde yağış rejiminin düzensiz olmasının nedeni aşağıda açıklanmıştır.

Ekvator çevresinde, ısınan havanın yükselmesi nedeniyle ortaya çıkan bir alçak basınç kuşağı oluşur. Bunu dengelemek için kuzeydoğudan ve güneydoğudan alize rüzgârları eser. Isınıp yükselen ve onun yerine gelen hava kütleleri 10. ve 25. enlemler arasında kuzeye (Temmuz) ve güneye (Ocak) doğru gidip gelir. Bu hava hareketlerini yağış izler. Kuzey Yarıküre’de yaz aylarında hava akımları kuzeye kayınca yağış düşer; buna karşılık güneyde yağış olmaz.

Kuzeyde kış olunca hava akımları güneye kayar ve bu kez oraları yağış alırken kuzey kuraklaşır. İşte, kurak ve yağışlı mevsimlerin birbirini izlemesi, tropik kuşağın tipik özelliklerinden biridir. Tropik kuşakta Güneş ışınları bölgeye dik olarak indiği zaman yağmur yağdığından bu yağışlara zenit (doruk) yağmurları denir.

Ekvator’un 10° kuzey ve güneyi arasında kalan bölgede kuraklık yaşanmaz. Buna karşılık buradan uza-klaşılıp dönencelere yaklaşıldıkça yağışlı ve kurak mevsimler daha belirgin hale gelir. Yağışlı mevsimlerin uzayıp, kurak mevsimlerin kısalması hem bitkiler, hem de hayvanlar için dayanılması zor koşullar yaratır.

3. Muson İklimi

• Muson rüzgârlarının etkili olduğu Güney ve Güneydoğu Asya’da görülür.
• Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi bölgelerde etkilidir.
• Yıllık ortalama sıcaklık 15 – 20°C dir.

• Yıllık sıcaklık farkı 10°C civarındadır.
• Yıllık ortalama yağış 2000 mm dolayındadır. Yıllık yağışların % 85’i yaz aylarında düşer. Kış mevsimi kurak geçer.
• Muson ağaçlar daimi yeşil, derimsi yahut tüylü yapraklar taşırlar.
• Sıcaklıkların daha düşük olduğu kesimlerde kışın yaprağını döken, yazın yeşillenen ormanlar yer alır.
• Yağışların azaldığı yerlerde ise savanlar görülür.

4. Akdeniz İklimi

• Genel olarak, 30° – 40° enlemleri arasında görülür.
• En belirgin olarak Akdeniz çevresinde görülmekle birlikte, Güney Portekiz, Afrika’nın güneyinde Kap Bölgesi, Avustralya’nın güneybatısı ve güneydoğusu, Orta Şili ve ABD’nin Kaliforniya eyaletinde görülür.
• Yazları sıcak ve kurak kışları ılık ve yağışlıdır.
• Yıllık ortalama sıcaklık 15 – 20°C dir. Yıllık sıcaklık farkı ise 18°C kadardır.
• Yıllık yağış miktarı 600-1000 mm arasında değişir. En fazla yağış kışın, en az yağış yazın görülür.
• Akdeniz ikliminin karakteristik bitki örtüsü, kızıl-çam ormanları ve bu ormanların tahrip edilmesiyle ortaya çıkan makilerdir.
• Makiler, sürekli yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa dayanıklı, çalı ve bodur ağaçlardan oluşan bitki topluluğudur. Boyları 1-2 m kadardır.
• Mersin, defne, kocayemiş, zeytin, süpürge çalısı, bodur ardıç gibi bitkiler başlıca maki türleridir.
• Akdeniz ikliminde yağışın az çok yeterli olduğu orta yükseklikteki yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar (Kızılçam, sarıçam, karaçam ormanları) yer alır.

5. Okyanusal İklim

• Genel olarak, 30° – 60° enlemleri arasında, karaların batı kıyılarında görülür.
• Batı Avrupa, Kuzey Amerika’nın kuzeybatısı, Güney Şili, Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda’da etkilidir.
• Yazlar fazla sıcak, kışlar da fazla soğuk olmaz. Yıllık sıcaklık ortalaması 15°C dir. Yıllık sıcaklık farkı 10°C yi bulmaktadır.

• Yıllık yağış ortalaması 1500 mm dir. En fazla yağış sonbaharda görülür.
• Doğal bitki örtüsü yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlardır.
• Ormanların tahrip edildiği yerlerde çayırlar bulunur.

6. Step İklimi (Yarıkurak İklim)

• Step iklimi, ılıman ve sıcak kuşakta karaların iç kısımlarında bir geçiş iklimi özelliği gösterir. Üç gruba ayrılır;
• Savan ikliminden çöl iklimine geçiş alanlarında çöl ikliminden Akdeniz iklimine geçiş alanlarında ve orta kuşak çöllerinin etrafında ve Akdeniz ikliminden karasal iklime geçiş alanlarında görülür.
• Step iklimlerinde yıllık sıcaklık farkı 15 – 30°C’dir.

• Yıllık yağış miktarı 300 – 500 mm’dir. Step iklimlerinde en fazla yağış ilkbaharda ve yazın düşmektedir.
• Doğal bitki örtüsü yağışlı mevsimde yeşeren, kurak mevsimde sararan step (bozkır)’tir.

İnsanlar tarafından ağaç kesilerek, yakılarak ormanların ortadan kaldırılması sonucunda oluşan bozkırlara antropojen bozkır denir. Bu tür bozkırlar, ormanların tahrip edilmesi sonucunda ortaya çıktığından yer yer ağacı topluluklarına da rastlanır.

7. Karasal İklim

• Genel olarak, 30° – 65° enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve kıtaların doğu kıyılarında görülür.
• Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa-da geniş bir yayılış sahasına sahiptir.
• Kışlar çok soğuk geçer ve uzun sürer. Yazlar ise sıcaktır. Yıllık sıcaklık ortalaması 0 – 10°C arasında değişir. Yıllık sıcaklık farkı 20 – 40°C’dir.

• Yıllık yağış miktarı 500 -600 mm dolayındadır. En fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşer. Kış yağışları daha çok kar şeklindedir.
• Doğal bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlar ve çayırlardır.
• Yağışın azaldığı kesimlerde de bozkırlar (step) görülür.
• Sibirya ve Kanada da iğne yapraklı ormanlara tayga ormanları adı verilir.
• Taygalar, Dünya ormanlarının % 15’ini oluştururlar.

8. Çöl İklimi (Sıcak ve Kurak İklim)

• Dönenceler civarında, Asya ve Kuzey Amerikanın iç kısımlarında ve Güney Amerika’nın batısında görülür.
• Afrika’da Büyük Sahra, Ortadoğu’da Necef, Asya’da Gobi, Taklamakan, Deşti Kebir ve Deşti Kebir, Avustralya’da Büyük Kum ve Gibson, Güney Afrika’da Kalahari ve Namib, Güney Amerika’da Patagonya, Atacama ve Peru ile ABD’nin güneybatısı yeryüzündeki başlıca çöl alanlarıdır.
• Bu iklim tipini, yağışların çok az olması belirler.

• Çöllerdeki nem yetersizliği, günlük sıcaklık farkının fazla olmasına neden olur.
• Çöllerin oluşmasının üç temel nedeni vardır. Bunlar; dinamik yüksek basınç koşulları altında oluşan tropikal çöller, sıcak kuşak karalarının kıyılarına kadar ulaşan soğuk su akıntılarının oluşturdukları çöller ve orta kuşak karalarının deniz etkisine kapalı kesimlerinde kışları soğuk geçen karasal çöllerdir.
• Günlük sıcaklık farkının 50°C yi bulduğu zamanlar olmaktadır.
• Yıllık yağış miktarı 100 mm’nin altındadır. Yağışlar daha çok sağanak yağmurlar şeklindedir.
• Çöller genel olarak bitki örtüsünden yoksundur. Bununla birlikte yer yer kurakçıl otlar, çalılar ve kaktüslere rastlanır.

9. Tundra İklimi (Kutupaltı İklimi)

• Genel olarak, 65° -80° Kuzey enlemleri arasında görülür.
• Tundra iklimi, Avrupa’nın kuzey kıyıları, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grönland Adası kıyıları ve Orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkili olmaktadır.
• Sıcaklığın çok düşük olduğu bir iklim tipidir.
• Bu iklimde en sıcak ayın ortalaması dahi 10°C yi geçmez.

• Kışın değerler -30°C ile -40°C ye iner. Yıllık sıcaklık farkının 65°C yi bulduğu yerler vardır.
• Yağışlar ortalama 200 – 250 mm kadardır. En fazla yağış yaz aylarında görülür.
• Doğal bitki örtüsü çalı, yosun ve yazın yeşeren kurakçıl otlardan oluşan tundralardır.

10. Kutup İklimi

• Karlar ve buzullarla kaplı kutup bölgelerinde görülür. Kutup iklimi, Kuzey Kutbu çevresinde Grönland Adası’nın iç kısımlarında ve Antarktika’da etkilidir.
• Sıcaklık ortalaması bütün yıl boyunca 0°C’nin altındadır.
• Sıcaklık, çoğu zaman -40°C ye, hatta daha altına iner.

• Yıllık sıcaklık farkı 30°C dolaylarındadır.
• Yağışlar son derece az ve kar şeklindedir. Ortalama yağış 200 mm. civarındadır.
• Bu iklim tipinde bitki örtüsü yoktur.

Kutup bölgelerinde deniz yüzeyinin donmasıyla oluşan geniş buz örtülerine bankiz denir. Ortalama kalınlıkları 2 m kadardır. Karalarda oluşan ve koparak denize düşen buz dağlarına ise aysberg adı verilmektedir.