Ünlü astronom, fizikçi, mühendis ve matematikçi Fergani neler yapmıştır? Fergani’nin çalışmaları, bilime yaptığı katkıları hakkında bilgi.
Foto: nkfu.com
EL FERGANİ
9. YY BAŞI – 861 SONRASI
FERGANA – BAĞDAT
ASTRONOM – MATEMATİKÇİ – FİZİKÇİ-MÜHENDİS
Tam adı Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergânîdir. Batı’da Alfraganus adı ile tanınır. Türkistan’ın, günümüzde Özbekistan sınırları içinde kalan Fergâna bölgesinin yetiştirdiği önemli bilginlerden biridir. Burada doğup büyümüş, bir süre sonra Fergana’dan ayrılarak dönemin bilim ve kültür merkezi olan Bağdat’a yerleşmiştir. Abbasi Halifeleri Me’mûn, Mu’tasım, el-Vâsik ve el-Mütevekkil dönemlerinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasında yer almış; bu dönemde önemli araştırmalar yaparak pek çok eser yazmıştır.
Fergâni’nin devlet hizmetinde mühendis olarak çalıştığı da bilinmektedir. Yaşamı ile ilgili fazla bilgi bulunmayan Fergânîye ilişkin bilinenlerin çoğu, gerçekleştirdiği iki önemli mühendislik çalışmasıyla ilgili bazı kaynaklarda yazanlara dayanmaktadır. Bu çalışmalarının ilki Mısır’da Nil Nehri’nin düzenli bir biçimde yükseliş ve alçalışlarını tespit eden bir ölçü aleti olan Nil Mikyası’nın (Mikyâsü’n-Nil) yapımıdır. İkincisi ise Halife Mütevekkil’in Dicle Nehri kıyısında inşa ettirdiği Caferiye şehrinin ortasından geçen ve hem şehrin su ihtiyacını karşılayan hem de tarım arazilerinin sulanmasını sağlayan Caferiye Kanalı’nın yapımıdır.
Fergânînin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Nil Mikyası’nın yapımı 861 yılında tamamlandığından onun bu tarihten sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır.
Fergani Balmumu Heykeli – Foto: nkfu.com
Bilime Katkıları
• İslam Dünyasında astronomi üzerine kapsamlı bir risâle yazan ilk bilgin Fergânidir.
Fergâni’nin Cevami Um en-Nucûm ve Usûl el-Harekât es-Semâviyye (Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları) adlı eseri 12. y.y.’ın ilk yarısından 15.yy’ın sonuna değin Avrupa’da ve İslam Dünyası’nda astronominin gelişimini yoğun bir biçimde etkilemiştir. Cevami, bilim tarihindeki en etkin eserlerden biridir.
Fergâni’nin kitabı. 2. yy’ın ilk yarısında Antik Yunan’da yaşayan astronomi bilgini Batlamyus’un Almagest adlı eserinin geliştirilmiş ve son derece anlaşılır hale getirilmiş bir özeti niteliğindedir.
• Yerin ve gezegenlerin büyüklükleri konusundaki en kapsamlı çalışmayı Fergâni yapmıştır.
Fergâni, o dönemde Bağdat Bilgelik Evi’nde yürütülen dünyanın çapı ve çevresinin hesaplanması çalışmalarında da bulunmuştur. Çalışmalar sonucunda yerin 1 derecelik meridyen yayının değeri 56 mil olarak hesaplanmıştır.
• Güneşin de diğer gök cisimleri gibi hareketli olduğunu keşfetmiş; Güneş tutulmalarını önceden tespit eden bir yöntem geliştirmiştir.
Fergâni, bilim tarihinde Güneş’in de bir yörüngesinin bulunduğunu ve kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü söyleyen ilk kişidir. Güneş tutulmalarının gerçekleşeceği zamanı belirlemek için bulduğu yöntemle 842 yılında gerçekleşen tutulmayı önceden tespit etmiş ve o gün tutulmalar konusunda önemli gözlemlerde bulunmuştur.
Fotoğraflar Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim, Kültür ve Sanat Merkezi’nde çekilmiş, bilgiler oradan derlenmiştir.
