Göktürk Yazıtları ve Alfabesi Hakkında Bilgiler

Türk tarihinin en büyük hanedanlarından birisi olan Göktürklerin bizlere miras bıraktığı Göktürk Yazıtları ve Göktürk Alfabesi hakkında bilgiler.

Göktürk Yazıtları ve Alfabesi Hakkında Bilgiler

GÖKTÜRK YAZITLARI

Türk edebiyatının en eski yazılı kaynaklarındandır. Taş üzerine Göktürk alfabesi veya Orhun alfabesi adı verilen dikey harflerle kazılarak meydana getirilmiştir. Bunlar birkaç yazıttan ibarettir.

Göktürk yazıtları’ndan ilk önce XIII. yüzyıl İlhanlılar devrinin tarihçisi Cüveyni söz etmiştir. Ancak, XIX. yüzyılda yapılan çeşitli seferler sonunda, Orta Asya karış karış incelenirken yazıtlar bulundu. Değişik sefer heyetlerine katılmış olan bilginlerden Alman doktoru Daniel Messerschmidt, 1721’de Moğolistan’ın kuzeydoğusundaki Orhun ve Selenga ırmakları arasında, Orhun suyunun eski yatağında ve Koşuçaydam gölü yakınında birtakım dikili taşlar buldu. VIII. yüzyıldan kalma olduğu sonradan anlaşılan bu taşların üzerinde birtakım işaretler kazılıydı. O devrin Türkler’i, büyük ölülerine yazıtlar dikmek, çevresinde de bîr kare meydana getirecek tarzda balballar, yani insan heykelleri koymak itiyadındaydılar.

Bu balballar, çoğu hükümdar olan yazıt sahibi ölülerin sağlıklarında yok ettikleri düşman komutanlarını temsil ederdi. Bir köşede veya ortada da yazıt sahibinin kendi heykeli doğal büyüklükte ve taştan yontulmuş olarak dikili dururdu. Böylece bir anıt veya tapınak meydana getirirler, sonra yılda bir defa çevresinde toplanıp anma törenleri yaparlardı.

Günümüze orjinal yazıtlar müze içerisinde muhafaza edilirken yerlerine birer kopyası konmuş durumdadır. Yazıtların günümüz Türkçesi ile ne yazdığını görmek için buraya tıklayınız.

Göktürk Alfabesi

Göktürk yazıtları ilkin iki yazılı taş olarak bulundu. Bunlar dik dörtken prizma şeklinde yontulmuş, biri 1 m., öbürü 2 m. kadar boyunda iki taştı. Her ikisinin de köşeleri dar bir yüzey halinde ayrıca yontulmuş ve buralara Çin harfleriyle bazı yazılar yazılmıştı. Bunlardan başka da yazılı taşlar vardı. Lakin çöl iklimi, hava etkileri, yağmur ve rüzgâr, yazılı kısımları aşındırmıştı. Messerschimidt’ in bulduğu ve esrarlı yazılar diye tanıttığı bu yazılar, sonradan Alman, Fin, Danimarkalı, Fransız bilginlerince incelendi. Mısır hiyerogliflerinde Champollion’un tatbik ettiği usulle, yani aynı yazıtın dar kenarlarındaki Çin harfleriyle yazılı özel adların karşılıkları, öbür yanda arandı. Nihayet 1893’te, Danimarkalı bilgin Wilhelm Thomsen, bu işaretleri okudu. İlkin «Kül Tigin», «Türk», «Tengri» (Tanrı) kelimelerini okudu. Bunların yardımı ile yazıtları söktü.

Thomsen’in ilk okuyuşu oldukça hatalı idi. Ondan sonra Radloff da bu işi denediyse de, kesin bir sonuca varamadı. Nihayet yine Thomsen, 1922’de ve 1924’te, yazıtların en doğru ve en kesin okunuşunu kitap halinde yayınladı. Alfabenin sistemini tespit etti. Bu arada Jadrintzew’in 1891’de bulduğu yazıtla 1897’de bulunan Bilge Tonyukuk yazıtı sayesinde Göktürk yazıtlarının bütünü keşfedilmiş oldu.

Thomsen’in neticelendirdiği ve başka bilginlerin de tamamladıkları okuyuşa göre, Göktürk yazıtlarında, daha ziyade taşlara kazılmaya elverişli biçimler gösteren işaretler kullanılmıştır. Bu işaretlerin sayısı 39 tanedir. Ancak, yan yana dizilen, yukarıdan aşağıya da yazılabilen işaretlerin vazifeleri başka başkadır. Bazıları (dört tanesi) sesli harf vazifesi görür. Sesli harfler bilhassa tek heceli kelimelerin ilk harfleri olduğu zaman, ekseriya yazılmaz. Bu da okumayı güçleştiren sebeplerden biri olmuştur. Bazıları ise (dokuz) hece harfleridir. Yani tek işarettir ama, iki sesi birden verir. Kalınlı inceli okunduğu zaman bu işaretin delaleti dörde kadar çıkar: Örneğin ok işareti ok, ko, uk, ku hecelerini vermektedir. Yay işareti de ya ve ay şeklinde okunabilmektedîr. Kalan işaretler sessiz harf vazifesini görür.

Türklerin IX. yüzyıldan sonra bu sistemi bırakarak Soğd kaynaklı bir başka alfabe kabul ettikleri anlaşılıyor.