Kimyada hijyen amaçlı kullanılan malzemeler nelerdir? Sterilizasyon ve dezenfeksiyon nedir? Dezenfektanlar ve özellikleri.
Kimyada Hijyen Amaçlı Kullanılan Malzemeler (Dezenfektan ve Sterilizasyon)
Temizlik ortamdaki gözle görünen kirlerin uzaklaştırılmasıdır. Hijyen ise temizlikten öte sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü olarak tanımlanır.
Hijyen ile amaç, ortamdaki mikroorganizmaların kontrol altında tutulmasıdır. Hijyen temizlenecek alanların sahip olduğu risk derecesine göre sadece uygun bir temizlik işlemi ile sağlanabildiği gibi, dezenfeksiyon veya sterilizasyon yapılmasını da gerektirebilir. Örneğin, hastane gibi binaların yüksek hijyen içeren bölümleri veya tuvaletlerde yapılacak her türlü temizliği mutlaka uygun bir dezenfeksiyon işlemi izlemelidir.
Dezenfeksiyon : Bir yüzey üzerindeki zararlı mikroorganizmaların yok edilmesidir. Dezenfeksiyonda kullanılan kimyasallara dezenfektan denir.
Sterilizasyon : Bir yüzey üzerindeki tüm zararlı veya zararsız mikroorganizmaların yok edilmesidir.
Sabun, deterjan, çamaşır suyu gibi günlük yaşantıda kullanılan genel temizleyiciler ve ağartıcılar bazen dezenfektan görevi görebilir. Bazı durumlarda mikrop öldürücülüğü daha yüksek olan maddelere gereksinim vardır. Bu durumlarda kullanılan maddeler dezenfektanlardır.
Yaşadığımız ortamlar her ne kadar temiz görünse de birçok görünmeyen mikroorganizmalar taşır.
Dezenfektan olarak kullanılan başlıca kimyasal maddeler; asitler, alkaliler, halojenler, ağır metaller, kuarter amonyum bileşikleri, fenolik bileşikler, aldehitler, ketonlar, alkoller, aminler ve peroksitlerdir.
Alkoller
% 70 konsantrasyonlu etil alkol veya izopropil alkol genellikle yüzeylerin sterilizasyonu için kullanılır.
Formaldehit
Dezenfektan olarak, genellikle % 37 – 40 lık konsantrasyonu ile sıvı hâlde kullanılır. % 5 konsantrasyonlu formaldehit çözeltisi, bina veya odalarda yüzey sterilizasyonunda etkin bir şekilde kullanılır.
Klor
Tüm bakterilere, bakteri sporlarına karşı çok geniş sıcaklık sınırlarında dahi etkili olabilen ve dolayısı ile en yaygın kullanım alanı olan dezenfektan maddedir. Suların hijyeninde yaygın olarak kullanılır. 525 ppm klor çözeltisine % 0,7 düzeyinde iyonik olmayan bir deterjan ilave edilirse çok iyi bir dezenfektan etki elde edilir.
İyot bileşikleri
Laboratuvarlarda en yaygın olarak kullanılan dezenfektanlardan birisidir. Tendürdiyot olarak bilinen % 50 lik alkol İçinde 1600 ppm konsantrasyonlu iyot çözeltisi pek çok bakteri ve bakteri sporları için hızlı etki gösterir.
Peroksitler
Hidrojen peroksitin zayıf konsantrasyonu ellerin temizlenmesi amacı ile kullanılabilir. Düşük pH değerine sahip, yüksek konsantrasyondaki hidrojen peroksit etkin bir dezenfektandır.
Kostik genellikle su boruları tıkandığında açıcı olarak kullanılır. Piyasada satılan pis su açıcıları sodyum hidroksit ve potasyum hidroksit içeren maddelerdir.
***Deterjan bir temizlik maddesidir. Sadece gözle görünen kirleri yok eder. Mikrop öldürücü özelliği yoktur.
Dezenfektan ise mikroorganizmaları öldürücü güce sahip kimyasal bir maddedir. Kir ve yağ temizleyici özelliği yoktur.
***Dezenfeksiyon yollarından birisi de termal (ısı) ile dezenfeksiyondur. Pastörizasyon (sıcaklık etkisi ile mikroorganizmaların yok edilmesi) bu yöntemlerden birisidir.
Sterilizasyonda kullanılan çok değişik yöntemler vardır.
Bunlar,
- ***Isı ile sterilizasyon
- ***Süzme ile sterilizasyon
- ***Kimyasal maddelerle sterilizasyon
- ***Işınlar ile sterilizasyon
Isı ile sterilizasyonun basınçlı buhar ile sterilizasyon ve kuru sıcak hava ile sterilizasyon türleri vardır. Kuru sıcak hava ile sterilizasyonda cam ve metal aletler içlerine nemin ulaşamadığı yağlar ve tozlar sterilize edilir. Sıvılar kuru sıcak hava ile sterilize edilmezler.
Basınçlı buhar sterilizasyonu ise otoklav denen aletlerle yapılır. Otoklav, basınçlı su buharı ile doymuş bir ortamda 121 santigrat derece sıcaklıkta 15-20 dakikada sterilizasyon yapar. Mikropları yok etmek amacıyla laboratuvar ve ameliyathanelerde kullanılır. Aynı zamanda mikropları yok ettiği için meyve ve sebze konservesi yapımında da yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Otoklav 1879 da Charles Chamberland tarafından icat edilmiştir. Otoklav ismi Yunanca auto- (kendi kendine) ve Latince clavis (anahtar) kelimelerinden türetilmiştir ve “kendinden kilitli cihaz ” anlamına gelmektedir.
Süzme ile sterilizasyona sıvı maddelerin sterilizasyonunda başvurulur. Özellikle diğer sterilizasyon yöntemleri ile bozulabilen maddeler için kullanılır.
Kimyasal maddeler, sterilizasyondan çok dezenfeksiyon için kullanılır. En çok kullanılanlardan etilen oksit 10,8 °C nin altında sıvı, üzerinde ise gaz hâlinde bulunan bir maddedir. Bu madde gaz durumunda olduğu zaman çok tahriş edici ve toksiktir. Otoklavlarda da kullanılır.
Işınlama ile sterilizasyonda en çok kullanılan ışınlar ultraviyole(UV) ışınlarıdır. UV ışınları daha çok odaların sterilizasyonunda kullanılır. Bu ışın camdan geçmez ve göz retinasına zararlıdır.
Protez, sentetik kalp kapakçıkları ve cerrahi malzeme gibi özel malzemelerin sterilizasyonunda kullanılır.
Steril edilen alet ya da maddenin bu özelliğini uzun süre koruyabilmesi için sterilizasyon işleminden önce hazırlık yapılmalıdır. Bunun için makas, pens, bistüri gibi aletler kalay kağıtlarına, ambalaj kağıtlarına veya sık dokunmuş bez kılıflara sarılır. Deney tüplerinin ağızları iyice kapatılmış şekilde steril edilir.
UV radyasyonu, UV lambaları ile sağlanır. Hastane odaları ve peynirhaneler gibi bazı gıda sanayi tesislerinde hava, UV uygulaması ile sterilize edilebilir.
