Oy nedir, oy kullanmak nedir, ne anlama gelir? Oy kullanmanın anlamı, önemi, tarihçesi nedir, oy hakkında bilgi.
Oy Kullanma Nedir? Tarihçesi
Oy, bir seçim, halkoylaması ya da karar alma sürecinde katılanlarca belirtilen görüş ya da tercihdir. Oy verme işlemi sözle, işaretle ya da gizli olabilir. Çeşitli kurullarda ve özellikle yasama meclislerinde “kabul”, “ret”, “çekimser” sözcüklerinden birini yüksek sesle söylemek açık oylama, el kaldırma ya da ayağa kalkma yoluyla tercihini bildirmek işaretle oylama, oy sahibinin ne yönde oy kullandığının bilinmesini önleyen yöntemlerle yapılan oylamalar da gizli oylama olarak adlandırılır.
Yasama meclisleri ya da yerel yönetimler için yapılan seçimlerde ya da halkoylamalarında “gizli oy açık sayım” demokrasinin bir gereğidir. Seçmen iradesinin özgürlüğü ve oy sayımının dürüstlük kurallarına göre yapılabilmesi bu yöntemlere titizlikle uyulmasına bağlıdır. Gizli oy yöntemi ilk kez Güney Avustralya’da uygulanmış (1858) ve oradan dünyanın öbür demokratik ülkelerine yayılmıştır. Türkiye’de 1948’de yasalaşan “gizli oy açık sayım” ilkesi 1950 seçimleriyle birlikte uygulanmaya başlamıştır. Oy vermenin gizliliği, kapalı hücre ya da kulübede oy kullanma ve oy pusulasını içi görünmeyen bir resmî seçim zarfına koyarak sandığa atma yoluyla sağlanır.
Seçimlerde oy kullanma kural olarak isteğe bağlıdır. Bu, oy vermeyi görev değil, hak sayan anlayışın gereğidir. Gene de bazı ülkelerde zorunlu oy sistemine rastlanır. Belçika, Avustralya, Lüksemburg, İtalya, Yunanistan değişik ölçülerde zorunlu oy usulüne yer veren ülkelerdir. Bu durumda seçmen gene oy verip vermemekte özgürdür, ama oy vermediği takdirde para cezası ya da belli bir süre oy kullanma hakkından yoksun kalma gibi yaptırımlarla karşılaşır. 1982’den beri Türkiye’de de bu tür yaptırımlar uygulanmıştır.
Seçimlerin eşitliği ilkesi her seçmenin bir tek oy hakkına sahip olmasını gerektirir. Bununla birlikte geçmişte bir kişiye “birden çok oy” hakkı tanıyan ülkeler olmuştur. Örneğin geçmişte Belçika’da aile reisi olmak, yükseköğrenim görmüş olmak, belli oranda vergi vermek gibi nitelikler birden çok oy kullanmaya olanak veriyordu. 1951’e değin İngiltere’de uygulanan katsayılı oy yöntemi de seçmene işyerinin, ikametgâhının ve gayri menkulunün bulunduğu yerlerden her birinde ayrı ayrı oy kullanmak hakkını tanıyordu. Bu oy sayısı 1918’de ikiyle sınırlanmıştı. “Birden çok oy” yönteminin bir başka biçimi olan “aile oyu” sisteminde aile reislerine seçmenlik yaşına gelmemiş çocuklarını temsilen de oy verme olanağı sağlanırdı.
Oy verme kural olarak seçmenin ikametgâhının bulunduğu seçim bölgesinde yerine getirilen bir işlemdir. Ama bazı zorunluluklar postayla ya da seçmenin bulunduğu yerde oy kullanma yönteminin de kabulünü gerekli kılmıştır. Ayrıca seçim sırasında yurtdışında bulunan seçmenlerin bağlı bulundukları devletin diplomatik temsilciliklerinde ya da gümrük kapılarında oy kullanabilmelerini sağlayan sistemler vardır. ABD’de ve Kanada’da absentee oylama adı verilen bu olanak hemen hemen bütün Avrupa ülkelerinde yasalarla düzenlenmiştir. Oy verme bireysel bir işlem olduğundan başkalarınca yerine getirilemez. Ama tarihte, özellikle Fransa’da yasama meclisi üyelerinin bir başka üyeyi yetkili kılarak vekâletle oy kullanmaları biçiminde örneklere rastlanmaktadır.
Oy kullanma hakkı seçmenlik sıfatına sahip olanlara tanınmıştır. Bununla birlikte Türk hukukunda, bu sıfata sahip olsalar bile silah altında bulunan erler, onbaşılar ve kıta çavuşları, askeri öğrenciler, ceza infaz kurumlarında hükümlü ve tutuklu olarak bulunanlar oy kullanamazlar.
