Resim ve Heykel Sanatında Portrenin Tarihçesi ve Özellikleri

Portre nedir? Nasıl tanımlanır? Özellikle resim ve heykel sanatında olmazsa olmaz bir çalışma olan portrenin tarihçesi ve özellikleri nelerdir?

Dünyanın en ünlü portre çalışması – Mona Lisa

Portre, modelin kişisel özelliklerini yansıtan resim ya da heykel. Yalnızca başı kapsadığı gibi, yarım ya da tam boy da olabilir.

İlk portre örneklerine eski Mısır lahitlerin-de rastlanır. Ama modele benzeyen ilk gerçek portreler İS 1. ve 2. yüzyılların Roma sanatında görülür. Bizans mozaik ve fresklerindeki portrelerde modelin yüz ifadesi kişisel özellikleri yansıtır, ama hareketler ve duruş genellikle katıdır ve çok gerçekçi değildir. Ortaçağda sanatçılar Roma dönemindeki tutumu tümüyle bırakarak modele benzetme kaygısından uzak dinsel kalıplar kullandılar. Grup portrelerinde dinsel kişilerin yanında ikincil figürlere ilk kez Giotto yer verdi. Erken Rönesans’ta ise, Masaccio bu tür ikincil figürleri dinsel figürlerden daha küçük, ama kişisel özelliklerini yansıtacak biçimde betimleyerek portre geleneğinin başlamasına ön ayak oldu. Bunu izleyen yıllarda Kuzeyli sanatçılar portre çalışmalarında kişisel özellikleri yansıtmayı ön planda tutarak gerçekçiliğe verdikleri önemi vurguladılar.

Juan Gris – Picasso Portresi

İtalya’da bağımsız portre sanatı 15. yüzyılın başlarında, Giotto’nun ikincil figürlerinden yola çıkan ressamların çalışmasıyla doğdu. Çoğu kez boş bir fon önünde profilden verilen bu portrelerde, özellikle çizgisel betimleme egemendi. Yüksek Rönesans’ta ve izleyen dönemlerde Raffaello, Rubens, A. J. Cros ve J. L. David gibi sanatçılar, koruması altında çalıştıkları kişilerin portrelerini yaparken modele benzerlikten çok, soyluluğu, zarafeti ve otoriteyi göz önünde tuttular. Robert Campin, A. Dürer, J. van Eyck, Velâzquez, Goya ve Courbet gibi gerçekçi eğilimli ressamlar ise modele benzer portreler yapmakta direttiler. Gerek başka portre çalışmalarında, gerekse kendi portrelerinde bu türün en iyi örneklerini Rembrandt ile Van Gogh verdiler.

Van Gogh’un kendi otoportresi

18. yüzyılda Boucher ve Gainborough, 19. yüzyılda Ingres, 20. yüzyılda da Kees van Dongen ve Matisse gibi tam boy portre yapan bazı sanatçılar modelin pozuna, giysilerine ve çevre dokusuna yüz benzerliği kadar özen gösterdiler.

Fotoğrafçılığın gelişmesiyle, resim sanatında portre belgeleme açısından önemini yitirdi, ama sanatsal açıdan önemini sürdürdü. Modigliani, Soutine Bacon gibi ressamlar portre çalışmalarında kameranın yakalayamayacağı kişisel ifadelere ve ruhsal durumlara ağırlık verdiler.

Heykel sanatında gerek tam boy heykellerde, gerekse portre büstlerde ilk gerçekçi portreler Roma döneminin ünlü kişilerini betimliyordu. Ünlü kişilerin portre heykellerini yapma konusunda 19. yüzyılda Rodin ve Despiau, 20. yüzyılda da Epstein ve Marini en başta gelen sanatçılardı.

Türk resim sanatında portre ilk kez Batılılaşma hareketi içinde görüldü. 1914 kuşağı sanatçılarından ibrahim Çallı, Feyhaman Duran, Namık İsmail, Avni Lifij, daha sonra da hemen hemen bütün ressam ve heykelciler portre çalışması yaptılar.