Şiirde kafiye, uyak nedir? Kafiye çeşitleri nelerdir? Redif nedir? Kafiye düzenleri ve örnekler, hakkında bilgi.
Şiirde Kafiye
KAFİYE:
Şiirde ahenk oluşturmak için dize sonlarındaki sözcüklerde görülen ses benzerliğidir.
Seslerin uyak oluşturabilmesi için anlam ve görev bakımından farklı olması gerekir.
Bursa’da bir eski cami avlusu,
Küçük şadırvanda şakırdayan su;
Orhan zamanında kalma bir duvar…
Onunla bir yaşta ihtiyar çınar
Yukarıdaki dizelerde geçen “-su ve -ar” sesleri kafiye oluşturmuştur.
Dönülmez akşamın ufkundayız ; vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç
Bu dizelerde geçen “geç” sözcükleri yazılışı bakımından birbirinin aynıdır; anlamları da farklı olduğu için kafiye oluşturur.
REDİF:
Dize sonlarında tekrar edilen söylenişleri ve anlamları aynı sözcük ya da sözcük grupları ile görevleri aynı eklere redif denir.
Dost dost diye nicesine sarıldım
Benim sâdık yârim kara topraktır
Beyhude dolandım boşa yoruldum
Benim sâdık yârim kara topraktır
(Koyu yazılan cümleler rediftir. Anlamları aynı)
Koyun verdi kuzu verdi süt verdi
Yemek verdi ekmek verdi et verdi
Kazma ile dövmeyince kıt verdi
Benim sâdık yârim kara topraktır.
(Koyu yazılan sözcükler rediftir. Anlamları aynı)
Nice güzellere bağlandım kal-dım
Ne bir vefa gördüm ne fayda bul-dum
Her türlü isteğim topraktan al-dım
Benim sâdık yârim kara topraktır.
(Koyu yazılan ekler rediftir. Görevleri aynı)
UYARI
Dize sonlarında kafiye bulunmasa da redif bulunabilir; fakat her dize sonunda redif bulunmak zorunda değildir.
Redif genellikle kafiyeden sonra gelen kelime veya eklerdir.
KAFİYE ÇEŞİTLERİ
a) Yarım Kafiye
b) Tam Kafiye
c) Zengin Kafiye
ç) Tunç Kafiye
d) Cinaslı Kafiye
a) Yarım Kafiye: Dize sonlarında bulunan sözcüklerdeki tek ses benzerliğine yarım kafiye denir.
Can kafeste durmak uç-ar
Dünya bir han konan göç-er
Ay dolanır yıllar geç-er
Dostlar beni hatırlasın
(Aşık Veysel)
Bu dörtlükte “ç” ler ortak olduğundan yarım kafiye kullanılmıştır, “-ar,-er” ekleri rediftir.
b) Tam Kafiye: Dize sonlarında bulunan sözcüklerdeki iki ses benzerliğine tam kafiye denir.
Genellikle bir sesli bir sessiz harf benzerliğine dayanır.
Geniş kanatları boşlukta simsiyah açılan
Ve arkasında güneş doğmayan büyük kapıdan
eçince başlayacak bitmeyen sükunlu gece
Gurûba karşı son bahçelerde, keyfince
Ya şevk içinde harab ol, ya aşk içinde gönül
Ya lâle açmalıdır göğsümüzde yâhud gül
(Yahya Kemal)
c) Zengin Kafiye: Dize sonlarında bulunan sözcüklerdeki üç veya daha fazla ses benzerliğine zengin kafiye denir.
Deryada sonsuzluğu fikretmeye ne zahmet!
Al sana, derya gibi sonsuz Karacaahmet!
Mezar, mezar zıtların kenetlendiği nokta
Mezar, mezar varlığa yol veren geçit, yokta…
(Necip Fazıl Kısakürek)
ç) Tunç Kafiye: Dize sonundaki bir sözcüğün diğer dize sonundaki başka bir sözcüğün içinde tüm sesleriyle yer almasıdır. Tunç kafiyede en az üç ses benzerliği şartı vardır. Bu yönüyle zengin kafiyenin bir çeşidi sayılır. Fakat bugüne kadar sınavlarda tunç kafiye sorulmamıştır.
Caddeden sokaklara doğru sesler elen-di
Pencereler kapandı, kapılar sürmelen-di
(F. Nafiz Çamlıbel)
Göbeğinde yalancı şehrin sahici belde
Ona sor, gidenlerden kalan şey neymiş elde
(N. Fazıl Kısakürek)
d) Cinaslı Kafiye: Dize sonlarında söylenişleri aynı, anlamları farklı olan sözcükler cinaslı kafiyeyi oluşturur.
Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya
Ben yârimden ayrılmam
Götürseler asmaya
(Anonim)
Her nefeste eyledik yüz bin günah
Bir günaha etmedik hiçbir gün ah.
(Süleyman Çelebi)
KAFİYE DÜZENLERİ
(Kafiye Örgüsü veya Kafiye Şeması)
a) Düz Uyak
b) Çapraz Uyak
c) Sarmal Uyak
ç) Mani Tipi Uyak
Mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeni çıkarılır. Kafiye düzeninde mısralar uzun çizgi ile gösterilir. Birbiriyle kafiyeli dizeler aynı harfle isimlendirilir. Çeşitleri şunlardır:
a) Düz Kafiye: Her iki dizenin kendi aralarında kafiyeli oluşuna veya bir dörtlükte tüm dizelerin birbiriyle kafiyeli olmasına düz uyak denir.
** Düz kafiye örgüsü aşağıdaki şekillerde olabilir.
Dalgalandığın yerde ne korku, ne keder – a
Gölgende bana da, bana da yer ver! – a
Sabah olmasın, günler doğmasın ne çıkar – a
Yurda ay-yıldızın ışığı yeter – a
Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü… – a
Kız kardeşimin gelinliği, şehidimin son örtüsü – a
Işık ışık, dalga dalga bayrağım, – b
Senin destanını okudum, senin destanını
yazacağım -b
Sen petek misali Veysel de arı – a
İnleşir beraber yapardık balı – a
Ben bir insanoğlu sen bir dut dalı -a
Ben babamı sen ustanı unutma – b
2) Çapraz Kafiye: Bir dörtlüğü oluşturan dizelerden birinci ve üçüncü dize ile ikinci ve dördüncü dizelerin kendi arasında kafiyeli olduğu düzene denir.
Sana benim gözümle bakmayanın – a
Mezarını kazacağım. -b
Seni selamlamadan uçan kuşun – a
Yuvasını bozacağım – b
c) Sarma (Sarmal) Kafiye: Dörtlüğün birinci dizesi ile dördüncü dizesinin ikinci dizesi ile üçüncü dizesinin kendi içinde kafiyeli olduğu kafiye örgüsüne denir.
Tarihim, şerefim, şiirim, her şeyim; -a
Yeryüzünde yer beğen: – b
Nereye dikilmek istersen, – b
Söyle, seni oraya dikeyim! – a
ç) Mani Tipi Kafiye: Mani tipi, nazım şekillerinde kullanılan kafiye düzenidir.
Dörtlüğün birinci, ikinci, dördüncü dizelerinin kendi içinde kafiyeli olduğu üçüncü dizenin bağımsız olduğu düzene denir.
Şu dağlar olmasaydı – a
Çiçeği solmasaydı – a
Ölüm Allah’ın emri -b
Ayrılık olmasaydı -a
