Stres nedir? Strese Neden Olan Etmenler Nelerdir? İkilemler ve strese neden olan olaylar hakkında bilgi.
Stres (Zorlanma)
Stres, fiziksel ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler karşısında organizmanın gerginleşmesi ve yeni duruma uymak amacıyla, bedensel ve psikolojik sınırlarının ötesinde çaba harcamasıdır. Engellenme ve çatışmalardan başka strese neden olan faktörler şunlardır:
Bağımsızlık ve bağımlılık ikilemi: Örneğin; ergen bağımsız olmayı ister. Ancak bir yandan da onun için her şeyi hazır eden, yaşamı kolay hâle getiren ebeveynine bağımlı olmak fikri ona cazip gelir.
Yakınlaşma ve yalnızlık ikilemi: Bir yandan belirli bir kişiye (aileden birine, bir arkadaşa, sevdiği gence, eşe) çok yakın olmayı, ona en derinde yatan düşüncelerimizi ve duygularımızı açmayı isteriz. Bir yandan da, çok fazla açılırsak incineceğimizden veya bütün bunları duyduktan sonra o kişinin bizi istemeyeceğinden korkarız.
İşbirliği ve rekabet ikilemi: Ahlâki kurallar insanlara yardım etmeyi, onlarla ortaklaşa iş görmeyi (koordinasyon) gerektirir. Ancak yaşamın bir diğer gerçeği de rekabettir. Rekabet kardeşinizle “Annem beni daha fazla sevsin.”, okul arkadaşlarınızla “En yüksek notu ben alayım”, “Yarışmada benim resmim birinci olsun.” biçiminde gerçekleşebilir. Çalışma yaşamınızda, diğer iş arkadaşlarınızla rakipsinizdir: “En iyi öğretici ünvanını ben kazanayım.”, “En hızlı ben yükseleyim.”, “En fazla parayı ben kazanayım.” gibi arzular rekabetin bir sonucudur. Tüm yaşamımız boyunca başkalarına yardım etme, onlarla ortaklaşa iş görme ile onlardan üstün olma isteği arasında kalırız. Hiçbir zaman tam olarak çözemediğimiz bu çatışmanın stresini yaşarız.
Travmaya neden olan olaylar: Bunlar günlük yaşamda rastlamadığımız, sıradışı olaylardır. Travmayı, büyük tehlikeler içeren olaylar yaratır. Bu türden olayların bir grubu deprem, sel, şiddetli fırtına gibi doğal afetlerdir. Travmaya neden olan olayların diğer grubu insan eliyle oluşur. Örnekler: Savaş, nükleer kaza, yangın, ulaşım araçlarıyla yapılan ve ölümle sonuçlanan büyük kazalar, öldürme niyetli fiziksel saldırıya uğrama vb. Ülkemizdeki 1999 depremi çok sayıda insanı etkileyen travma yaratıcı bir olay idi. Terör olayları, görsel ve yazılı medyada izlediğimiz hunharca cinayetler de travma yaratan olaylardandır.
Kişilerin doğal afetlere veya insan eliyle yaratılan travma kaynağı olaylara verdiği tepkiler belli bir sıra izler.
Evre 1. Olayın hemen ardından insanlar önce donup kalırlar. Sürmekte olan tehlikenin ve (varsa) yaralarının farkında değildirler. Kendilerinde değildirler. Ortalıkta amaçsız bir şekilde dolaşırlar, bu sırada kendilerini tehlikeye attıklarını fark etmezler. Örneğin, bir araba kazasından sağ olarak kurtulan kişi, olası bir benzin sızması ve yangını düşünmeden arabanın yanına gider ve oralarda dolaşır.
Evre 2. Kazadan kurtulan kişi bu evrede edilgen bir durumdadır. En temel etkinlikleri bile yapmayı akıl edemez. Fakat başka kişilerin söylediklerini yerine getirir. Örneğin, bu evrede kişinin aklına, kazadan günler geçmiş olsa bile yiyecek bir şeyler hazırlamak gelmez. Biri bunu yapmasını söylerse bu komuta uyar.
Evre 3. Bu evrede kazazede kaygı içindedir. Dikkatini toplayamaz, bu yüzden herhangi bir işe başlayamaz. Çalışıyorsa işe gidemez. Durmadan herkese kazanın ayrıntılarını anlatır. Kazayı anımsatan nesneler onu huzursuz eder. Örneğin, bir araba kazasından sağ kurtulan kişi, yanına bir araba yaklaşınca çok huzursuz olur. Bu durum Albert deneyini hatırlatmaktadır. Her iki örnekte de şiddetli olumsuz uyarıcılarla eşleşen koşullama uyarıcılarına koşullu tepki bir seferde oluşmaktadır.
Kontrol edilemeyen olaylar: Bazı olayların (ölüm gibi) kontrol edilmesi olanaksızdır. Bazı olaylar ise kontrol edilebilir. Olayları kontrol etmek veya onların kontrol edilebilir olduğunu düşünmek stresi engeller veya azaltır. Çünkü kontrol edebilmek, olayın oluşmasını engelleyebilmek anlamına gelir. Sözgelimi, işten çıkarılmayı birey kontrol edebilir. Bunu da işten çıkarılmasına neden olan davranışlarını değiştirerek yapar. Öte yandan birey işten çıkarılmayı kontrol edemeyeceğini düşünüyorsa, örneğin “işverenin bana düşmanlığı var, ne yaparsam yapayım sonuç değişmeyecek, o beni işten atacak.” kanısındaysa, işten atılma beklentisi strese neden olur.
Yordanamayan olaylar: Stres yaratıcı olayı önceden bilmek, yani onu yordayabilmek, stresin şiddetini azaltır. Çünkü kişi yordadığı olaya kendini hazırlar. Onun acı veren, üzen etkilerini azaltabilecek yollar bulur. Örneğin; çok sevilen, ancak çok yaşlı ve hasta olan bir yakının ölmesi şiddetli strese neden olmaz. Çünkü, yaşı ve sağlık durumu göz önüne alındığında, bu çok sevilen yakının öleceği yordanabilir türden bir olaydır.
Bireyin sınırlarını zorlayan dış koşullar:
Her insanın kendi yetenekleri, neleri yapıp neleri yapamayacağı, yeteneklerinin sınırları konusunda bir değerlendirmesi vardır. Kendilik değeri ve kendini gerçekleştirme yönündeki güdülen, insanları başarılı olabilecekleri işlere girişmeye yönlendirir. Kişiyi yeteneklerinin sınırına iten ve başarısızlığı, yüksek bir olasılık hâline getiren olaylar strese neden olur. Sınav niye strese yol açar? Çünkü sınavlarda yeteneğin zorlanması, kişinin yetenek düzeyinin sınav için yeterli olmaması tehlikesi her zaman vardır.
