Uyak nedir ne demektir? Uyak yani diğer adı ile kafiye hakkında bilgi ve uyak çeşitleri hakkında genel bilgilerin yer aldığı yazımız.
UYAK (KAFİYE), anlamca değişik sözcükler arasında ses benzerliği bulundurma dikkati; edebiyat anlamıyla, koşukta (nazım), söze etki ve güzellik kazandırma amacıyla dize (mısra) sonlarında ses uyumu yaratma ilkesi (Divan Edebiyatı’nda kafiye, aynı sesi verme koşuluyla sözcüklerin yazımca da imlâ-eşitliğine dayanmış, buna göz kafiyesi denmişti. Uyakların yazılışı değil kulakta bıraktığı izlenim eşitliğine dayanması kuralıyla kulak kafiyesi doğmuş oldu).
Uyak, koşukta uyum (ahenk) sağlayan öğelerden biri sayılmıştır (ötekiler ölçü; vezin, nazım biçimi; şekli). Kuşkusuz ki başka yararları da vardır. Ses benzerliği yoluyla çağrışım yaratma, anımsama yatkınlığı, unutma zorluğu, ezberleme kolaylığı kadar ki, günümüzün en yaygın reklamlarının hepsi, uyaktan yararlanma yolunu tutarlar. Eski şiirimizin nazım biçimleri, başka birkaç özellikleri yanı sıra, uyak dağılımının özelliğiyle belirlenir.
İran Edebiyatından alınan mesnevi biçimi, uyakta özgürlüğü temel saydığı için şiir istendiği kadar uzun yazılabilir: AA BB CC DD EE’.. Arap nazım biçimleri ise tek uyak: ana uyak ilkesinden vazgeçmez. AA BA CA DA EA FA… (Kaside, gazel, kıt’a, musarra beyit, müstezat, terci-i bent, terkib-i bent..)
Uyak, aralarında ses benzerliği bulunan harflerin sayısına göre değerlendirilir. Tek ünsüzle (konsanant) kurulan, daha çok sözlü halk şiirinde rastlananlara yarım uyak denir: Saz, kız, yoz, buz, kez, göz, siz, güz (Görüldüğü gibi z ortaklığıyla yerinilmiş, ünlüler: vokaller değişmiştir).
Konsonantların yanı sıra ünlüler, vokaller de aynıysa tam uyak olur: Saz, yaz, kaz, haz, naz, caz, laz… gibi Bir mani örneği: “Ateşi köz öldürür / Sürmeyi göz öldürür / Yiğidi kılıç kesmez/ Bir kötü söz öldürür” (doğallıkla köz, göz, söz sözcükleri uyaklıdır; öldürürler yedek: redif).
Bir heceden fazla benzerlikse zengin uyak diye adlandırılmıştı. Sesteş sözcüklerle yapılan uyaklar daha çok halk şiirinde cinaslı uyak diye ilgili görmüştür.
