Yapı Bakımından Cümleler (Basit, Birleşik, Sıralı, Bağlı Cümleler) Örnekleri

Yapı Bakımından cümleler neleridir? Basit, birleşik, sıralı, bağlı cümleler hangileridir, özellikleri ve örnekleri, açıklamaları.

Yapı Bakımından Cümleler

Cümleler, bildirdikleri yargı sayısına ve öğelerin yüklemle olan ilişkisine göre çeşitlere ayrılırlar. Cümlede bir ya da birden fazla yargı vardır. Başka bir deyişle birden fazla cümle bir araya gelip bir cümleymiş gibi görünebilir.

Bir ceylan gibi ürktü. (Tek yargı)
Sevmemden “Dur. ” diyebildi. (İki yargı)

Bu tür cümlelerde bazı öğeler ortak olduğu gibi öğelerin tamamı farklı olabilir. Bu cümleler birbirlerine bazı bağlaçlar yardımıyla bağlanabildiği gibi anlam bakımından da bağlanabilirler.

Saatine baktı ve otobüsü kaçırdığını anladı.

Cümleler yapı bakımından çeşitlere ayrılırken içlerindeki kelime sayısı değil yargı sayısı dikkate alınır. Yapı bakımından cümleler; basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dörde ayrılır:

a- Basit Cümle:

İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir. Başka bir cümleye bağlanmaz, yani bağımsız bir cümledir. Tamamladığı ya da onu tamamlayan bir cümlecik yoktur.

Yarın akşam maç yapacaklar.
Zayıf kolları kirli tunç rengindeydi.
Tekrar başını kaldırdı.
Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye baktı.
Sıcak yaz aylarını geçirmek için deniz kenarlarına, kırlara tepelere kaçanlar, şimdi birer birer kışlıklarına dönüyorlar.

• İçerisinde yüklemin dışında isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil bulunan cümleler de bu kelimeler ve kelime grupları yargı bildirmedikleri için basit cümledir.

Rüzgâr, denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük savaşlar yaratıyordu.
Birden köşe başından, iki karayağız atın çektiği bir fayton peyda oldu.

b- Birleşik Cümle:

Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan bir yan cümlecikten meydana gelen cümlelerdir. Yani yapısında birden cümle bulunduran cümlelerdir. Temel cümleyle yan cümlenin bir araya şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.

1- İç İçe Birleşik Cümle:

Bir temel cümleyle, herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelerdir.

• Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur. Yardımcı cümle nesne olarak kullanılabilir. Alıntı halindedir.

Adam, / “Kartınız geçerli değil. ” / demez mi?
Şark için “Ölümün sırrına sahiptir.” derler.

• Yardımcı cümlenin yüklemi “de-, zannet-, san-, bil- gör-, görün-, farzet-, düşün-” fiillerinin çekimli şekli olabilir.

“Seni göremedim diye bu bahar
İçimde bin türlü duygunun isyanı var. ”
Yaşamak zevki nedir bilmez ölümden korkan
“Savaşı önce kendime karşı kazanmalıyım. ” diye düşündü.

• Yardımcı cümle ana cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.

Iraklardan bir dondurmacının “Vişnelim var, kaymaklım” nidası titreyerek dağılıyordu.
Artık “Ev alma komşu al. ” atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.

• Yardımcı cümle edat grubu olabilir.

Gönül Anadolu ’da Yunus Emre ’nin “Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın ” gibi mısralarıyla şahlanır.

2- Şartlı Birleşik Cümle:

Bir temel cümle ve onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir.

Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.

Hava güzel olursa /yarın pikniğe gideriz.
“Havaya bakarsam hava alırım
Toprağa bakarsam dua alırım
Topraktan ayrılsam nerde kalırım
Benim sadık yarim kara topraktır.”

• Bazı kalıplaşmış şart cümleleri özne veya nesne de olabilir.

Ne yapsa faydasız.

• İstek bildiren şart eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de argının kuvvetli olmadığı sezilmektedir.

“Bir gün çıkıp gelsen, vursan kapıma
Atılsan boynuma kollarını açarak
Otursan dizlerime yaramaz bakışlarla
Konuşsan yine öyle yarım yamalak.”

c. Sıralı Cümle:

Bağımsız cümlelerin, aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur.

En az iki cümleden oluşur.

“Gök sarı, / toprak sarı, /çıplak ağaçlar sarı…
Arkada zincirlenen yüksek Toros dağları,”

Bu asırlardan beri böyle olagelmişti, asırlarca da böyle sürüp gidecekti.

• Sıralı cümlelerin bütün öğeleri ayrı olabildiği gibi bazıları ortak da olabilir.

Otobüs her zamanki gibi yine geç geldi; / biz de derse geç kaldık.
Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır.
Merdivenleri kardeşin yıkasın, sen de sil.

d- Bağlı Cümle:

Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir. Bağlaçlar cümle öğesi değildir. İkiye ayrılır:

1- “ki”li Bağlı Cümleler:

Farsça “ki” bağlacıyla birbirine bağlanan bağım sız cümlelerden oluşur. Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar. Ana cümle başta, yardımcı cümle sonda bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
“Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat
Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin. ”
(Gönlüm, mazini dirilten sanatın sana tarihini her lâhza hayal ettirmesini isterdi.)

• Yardımcı cümlenin başta, ana cümlenin sonda kullanıldığı cümleler de vardır. Burada da yardımcı cümle zarf görevindedir.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi.
(Büyük olduğun için kanın tevhidi kurtarıyor.)
Kırk elli adım uzaklaşmıştı ki iki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işitti.
(İki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işittiğinde kırk elli adım uzaklaşmıştı.)

• Bu tür cümlelerde “ki” bazen düşebilir. Cümle, okuyanın, dinleyenin muhayyilesine bırakılır.

Darıldı diye o kadar korktum ki… (anlatamam)

Not: “ki” edatının şüphe kattığı cümleler bağlı cümle değildir.

Düşler mi ki şu burcu burcu kokan havada
Renk mi ki üzerimde akaduran bu nehir?

2- Diğer Bağlaçlarla Kurutanlar

“ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne…..ne, meğer…” bağlaçlarıyla birbirine bağlanan cümleler topluluğudur.

Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
Çocukluk günlerini hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.
Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.

• Bağlı cümlelerin bir kısmında yüklemin kipi ve şahsı aynı, bir kısmında farklıdır.