İran mitolojisi nedir, özellikleri nelerdir? İran mitolojisinin tarihi, hikayeleri, hakkında bilgi.
İRAN MİTOLOJİSİ
İranlıların tarihsel kökenleri bugünkü Hint-Avrupa milletlerinin ataları sayılan Aryanlara dayanır. Firdevsî’nin eseri olan Şehnâme, Aryan (Aryen, Ari) kavimler olarak tarih sahnesinde boy gösteren ve İranlıların ataları sayılan Med, Pers ve Sasani tarihlerinin epik anlatımı üzerine kurulmuştur. Geçmişleri çok eski zamanlara dayanan bu milletlerin hayatlarında ve inanç dünyalarında önemli bir yer tutan mitolojik öğeler, Firdevsî‘nin başarılı üslubuyla edebî metinlere de yansımıştır.
İran mitolojisinin kökleri her ne kadar bu milletin ataları sayılan Ayranlara ve Ayranların bir kolu olan ayrışma öncesi Hint-İran kavminin dinsel ve düşsel algılayışlarına dayansa da İran mitolojisine damgasını vuran başat anlayış “Zerdüştlük“tür. iran şahlarının kahramanlık hikâyelerinin anlatıldığı Şehnâme’de Zerdüştlük etrafında oluşan mitler ve bu mitlerin zihniyet üzerindeki etkisi belirgin bir şekilde karşımıza çıkar.
Zerdüştlük, Zerdüşt (Zarathustra) tarafından kurulan bir inanç sistemidir, inanılan tek tanrıya verilen Ahura Mazda* adından ötürü Mazdekilik (Mazdeizm) olarak da anılan bu din, sonraki dönemlerde daha çok Mecusilik (Ateşperesttik) adıyla anılmıştır. MÖ VII ile VI. yüzyıllar arasında yaşayan Zerdüşt’ün kurduğu bu dinin kutsal kitabı “Avesta”dır.
Zerdüşt’e göre, ölümsüzlüğün ve sonsuz mutluluğun geçerli olduğu hak ve doğruluk ülkesinin mutlak hakimi olan Ahura Mazda’nın karşısında, kötülüğü simgeleyen Ehrimen (Angra Mainyu) yer alır. Ahura Mazda kutsal ölümsüzler (ameşa spenta)in de yardımıyla sonunda kötülüğün simgesi Ehrimen’i yok edecektir.
Bu dine göre, zamanın başlangıcında dünya, biri iyinin, diğeri kötünün egemenliği altında bulunan iki alana bölünmüştür. Her insan bunlar arasında seçim yapmak zorundadır; kendi iradesi doğrultusunda ya Bilge Tanrı’yı (Ahura Mazda’yı) ve onun egemenliğini ya da yalan ülkesinde hüküm süren Ehrimen’i seçecektir. İnsanın karar verme özgürlüğü, kendi kaderini belirlemesi ve ondan sorumlu olması sonucunu doğurmuştur. Doğru insanın ödülü, sonsuz dürüstlük ve ölümsüzlüktür. Yalanın yanında yer alanlarsa Ahura Mazda tarafından yargılanıp cezalandırılacaktır ve insan bir kere seçimini yaptıktan sonra geri dönüş yoktur. Bu nedenle dünya, birbiriyle savaş durumundaki iki topluluğun oluşturduğu iki zıt kutup olarak algılanır Zerdüştlük’te.
Ahura Mazda
Zerdüşt’ün inanışına göre, dünya tarihi her biri 3 bin yıl süren dört dönemden oluşur. Ezeli (öncesiz) zamanda, aydınlıkta duran Hürmüz (Ahura Mazda) ile onun altında karanlıkta duran Ehrimen vardır. İlk 3 bin yıl içinde şunlar gerçekleşir: Ehrimen’in hırsı yüzünden kendisine saldıracağını önceden bilen Hürmüz, savaşta kendisine yardım etmesi için ulvi varlıkları yaratır; ama onlara şekil, beden vermez. Ehrimen günün birinde, hırsının etkisiyle bulunduğu yerden yükselir, Hürmüz’ün nuruna çarpar, böylece Hürmüz’ün varlığından haberdar olur. Bunun üzerine Hürmüz’ün bulunduğu yeri zaptetmek için kendi karanlık dünyasına döner ve ordusunda yer alacak devleri yaratır. Hürmüz iyi bir dünya yaratmak için barış teklif etse de Ehrimen buna razı olmaz. O zaman Hürmüz, Ehrimen‘e karşı Zerdüşt inançlarının özünü içerdiğine ve duaların en kutsalı olduğuna inanılan “Ahuna Vainya”yı okur. Büyük bir korkuya kapılan Ehrimen, bayılır ve üç bin yıl sürecek bir uykuya dalar.
Ehrimen ikinci 3 bin yılı uykuda geçirir. Bu dönemde Hürmüz, evreni yaratmaya girişir. Önce, kutsal ölümsüzlerin de içinde bulunduğu ruhlar âlemini, ardından onun maddi karşılıkları olan gökyüzü, yeryüzü, ilk öküz ve ilk insan (Gayûmerd)ı yaratır. Sonra da insanların ruhlarına iki seçenek sunar: Sonsuza kadar doğum öncesi durumlarında kalmak ya da bir bedene bürünüp dünyaya gelerek Ehrimen’le mücadelesinde Hürmüz’e yardım etmek. Ruhlar doğmayı ve Hürmüz‘le birlikte mücadele etmeyi seçerler.
Ehrimen, üçüncü 3 bin yılın başında uykudan uyanır. Yılan şekline girerek Hürmüz’ün yarattığı dünyaya karışır, kötülüğü yayar. Yılan, akrep, fare vb. hayvanlardan oluşan ordusuyla bütün dünyayı kaplar. Su, tadını kaybeder; ilk öküz (Gâv-ı evvel) ve ilk insan (Gayûmerd) ölür. Gayûmerd’in cesedinden insan soyu ile ilk metaller, ilk öküzün cesedinden de hayvanlarla bitkiler türer. Bu dönem, Ehrimen’in dünyaya hakim olduğu 3 bin yılı kapsar.
Son 3 bin yıllık dönem, Zerdüşt’ün doğumuyla başlar. Bu dönemi oluşturan her bin yılın sonunda Zerdüşt’ün ölümünden sonra doğan oğullarından biri onun halifesi olarak ortaya çıkacak ve dünyayı kurtarma görevini üstlenecektir. Üçüncü ve son kurtarıcı Saoşyans (Susiyant), son yargıyı gerçekleştirecek, ölümsüzlük içkisini dağıtacaktır. Bu süreçte ilk insan Gayûmerd’in kemikleri hayat bulacak, bütün ölüler tekrar vücutlarına kavuşacak ve bir yerde toplanacaklardır. İyilerle kötüler ayrılacak, iyiler cennete, kötüler cehenneme gidecektir. Üç gün kalındıktan sonra bütün yaratıklar Ateş Irmağından geçecek; ateş, kötüleri temizleyecek, şeytanlarla bütünleşenler dışında herkes Ahura Mazda’nın ülkesine geçecektir. Böylece sonlu zaman, 12 bin yıllık aradan sonra, içinden koptuğu öncesiz zamanla yeniden birleşecektir.
Zerdüştlük, Şehnâme‘nin ana teması olan İslamiyet öncesi İran tarihinin ve bu dönem zihniyetinin şekillenmesinde en belirleyici öge olmuş, gerek Zerdüşt gerekse de Zerdüşt’ün getirdiği ilkeleri benimseyen iran şahları etrafında oluşan mitler, başta İran edebiyatı olmak üzere bütün Doğu edebiyatlarını derinden etkilemiştir.
