Aydınoğulları beyliği ile ilgili tarihi bilgiler. Aydınoğulları beyliğinde Mehmet Bey devri, Umur Bey’in başarıları ve çökme devri hakkında bilgiler.
AYDINOĞULLARI, XIV. yüzyıl başlarında Anadolu Selçuklu İmparatorluğu’nun yıkıldığı sıralarda batıya doğru gelişen Türk fetihlerinin meydana getirdiği Anadolu Beyliklerinden biridir.
1243’te Kösedağ Savaşı ile Selçuklular üzerine Moğol egemenliği çökünce devletin itibarı günden güne zayıfladı. Sınırlardaki çeşitli bölgeler üzerinde uc emirlerinin nüfuzu arttı. Moğolların yüklediği ağır vergilerden sıyrılmak istiyenler sınır beylerinin himayesine sığındı. Bizans sınırlarında bu yüzden daha büyük kuvvetler yığılmaya başlandı.
Bundan dolayı, XIII. yüzyılın ikinci yarısında Aydıneli çevresinde de Türk baskısı gittikçe arttı. İmparator III. Mikhael 1269-1278 yıllarında tertiplediği önemli seferlerle Batı Anadolu’yu korumaya girişti ise de 1280-1282 yıllarında, Menteşe beylerinin idaresindeki Türk kuvvetleri, Büyük Menderes boylarında bulunan Aydın Güzelhisarı, Sultanhi-sarı gibi müstahkem şehirleri ele geçirdiler. Eski Karis ile Büyük Menderes boylarından bir kısmına yerleşen Menteşe Beyliği, denizcilikte de ileri giderek Rodos şövalyelerine karşı başarılı seferler yaptı.
Başlangıçta Germiyanoğlu hizmetindeyken sonradan Menteşe’nin damadı Sasa Bey’in çağırması üzerine onunla işbirliği yapan Aydınoğulları, Aydıneli’nin fethinde büyük roî oynadılar. Fakat çok geçmeden Sasa Bey’le Aydınoğlu Mehmet Bey’in çekememezlik yüzünden araları açıldı. Birbirleriyle yaptıkları savaşların sonunda Sasa Bey, bağlaşıkları olan Frenklerle birlikte ezildi (1307-1308). Böylece, rakipsiz kalan Aydınoğulları da Ay-dıneli’nde egemen kalarak yeni bir beylik kurdular (1308-1425).
Aydıneli’nin fethi üzerine Aydınoğulları’ nın en büyükleri olan Mehmet Bey başa geçti. Mehmet Bey (1308-1334), hükmettiği yerleri Ortaçağ Islâm-Türk geleneğine göre, hanedan üyeleri arasında paylaştırdı. Kendisi de devlet merkezi olarak seçtiği Birgi şehrinde oturarak «Ulubey» (hükümdar) sıfatı ile memleketi idare etti.
Mehmet Bey Devri
Mehmet Bey, Aydıneli’ni beş bölüme ayı-arak oğullarından her birini oralara bey olarak atadı. Büyük oğlu Hızır Şah’a Ayasuluğ (bugünkü Selçuk) la Sultanhisar’ı; Umur Pa-şa’ya İzmir’i; İbrahim Bahadır Bey’e Bodem-ya’yı; Süleyman Şah’a Tire’yi verdi. En küçük oğlu İsâ Bey’i de Birgi’de alıkoydu. Bu beylerin yanında, merkezde olduğu gibi, vezirler, emîrler ve daha başka hükümet ileri-gelenleri vardı.
İlk zamanlarda beyliğin en önemli iskelesi Ayasuluğ’du. Aydınoğulları buradaki tersane ve donanmaları sayesinde deniz seferlerine atıldılar. Mehmet Bey’in ikinci oğlu Umur Bey’in giriştiği fetih hareketleri dillere destan oldu. Onun 1328’de kıyı İzmir’ini de ele geçirmesi üzerine Aydınoğulları’nın denizcilikteki çalışmaları kat kat arttı.
Aydınoğlu Mehmet Bey, Birgi yöresinde tertiplediği bir avda suya düşerek hastalandı. Çok geçmeden öldü (1334). Mehmet Bey bilimle uğraşmış, fikir ve sanat adamlarına yüksek itibar göstermişti. Beylik zengin, Ay-dınoğullarının hayat seviyeleri yüksekti. Mehmet Bey’in Birgi’de 1312’de yaptırdığı Ulu Cami’nin mimberi ve pencere kanatlarının işçiliği Türk sanatının baş eserlerinden sayılmaya değer. Caminin bitişiğinde Mehmet Bey’in, — sonraları oğullarından üçünün kabirlerinin eklendiği — bir türbesi vardır.
Umur Bey’in Başarıları
Gazi Mehmet Bey’in ölümünden sonra Gazi Umur Bey (1334-1348), amcaları ve kardeşlerinin sürekli istekleri üzerine, başa geçti. Umur Bey, Yunanistan Seferinde ( 1338), Osmanlı hükümdarı II. Mehmet (Fatih) in sonraki yüzyılda İstanbul fethinde yaptığı gibi, Korinthos Kıstağı’ndan gemilerini karadan kalaslar üstünde öbür yana aşırıp İne-bahtı Körfezi’nde çarpıştı. Ünü ve başarıları her yöne yayıldı. Papa VI. Clemens’in tertip ettiği Haçlı donanması kıyı İzmir’ini ansızın ve büyük bir baskınla almayı başardıysa da Yukarı İzmir’i elinde tutan Umur Bey’in şiddetli ve sürekli taarruzları yüzünden kesin bir sonuç elde edemedi (1344-1345). Gazi Umur Bey, kıyı izmir’ini, bütün gücü ile yüklenerek kuşattı. On saflarda kahramanca vuruştuğu bir sırada şehit düştü (1348).
On sekiz yaşında başlıyarak yirmi bir yıl içinde yirmi altı savaş yapan, bütün hayatını savaş alanlarında geçiren Gazi Umur Bey’in şehit oluşu Aydınoğulları’nın mânevi kuvvetlerini sarstığı için, İzmir üzerine yapılan bu kurtarma teşebbüsünden sonuç alınamadı.
Gazi Umur Bey devrini bir «yükselme devri» saymak gerekir, çünkü denizaşırı fetihlerle elde edilen ganimetlerin getirdiği zenginlikle Aydınoğulları Beyliği ekonomi, fikir, askerlik ve siyaset alanlarında gelişmişti. O sıralarda Batı ile olan ticaret münasebetleri artmış, Ayasuluğ’da basılan ve Gillati (Zil-yati) denilen Hıristiyan tipindeki paralar iki tarafın alışverişini kolaylaştırmaya son derece yardım etmiştir. Denizcilik geleneğinin Os-manlılar’a geçen birtakım özellikleri Umur Bey zamanı ile ilgilidir.
Çökme Devri
Gazi Umur Bey’in İzmir uğrunda şehit düşmesi üzerine yerine ağabeyi Ayasuluğ emîrl Hızır Bey geçti (1348). Fakat Hızır Bey# Umur Bey’in boşluğunu dolduracak bir kimse olmadığından Hıristiyanlara karşı daha çok dayanılamadı. Ağır şartlar taşıyan ve kapitülâsyon niteliğini gösteren bir antlaşma imzalandı (18 ağustos 1348). Bu antlaşma beyliğin gitgide kuvvetten düşmesine başlıca sebep oldu Devlet merkezi, Hızır Bey’in eskiden beri emîri bulunduğu Ayasuluğ’a nakledildi. Kendisinden sonra başa geçen kardeşi Isa Bey de Ayasuluğ’da hüküm sürdü (1360-1390).
l589’da Kosova Savaşı’nda 1. Murat’ın şeYakup’u öldürterek tahta geçince, Karamanlılar başta olmak üzere, Anadolu’da Osman-lılar’a karşı bir topluluğun kurulmaya başlandığı görüldü. Bu yüzden, Bayezit, Rumeli tarafını sağlama bağladıktan sonra, ilk iş olarak Anadolu yakasındaki tehlikeleri yok etmeye giriştî. Bu arada, düşman tarafında bulunan Aydınoğulları üzerine de yürüdü. Alaşehir’i aldıktan sonra Aydınoğlu Isâ Bey’in mukavemeti ile karşılaşmadan, Aydıneli’ni de zaptetti (1390). Isa Bey’e, Tire’de oturmak kaydiyle bazı yerlerin idaresi ve soyun vakıflarını kullanma serbestliği verilmekle beraber, hutbe, para ve tımarların beratını ver-me gibi hükümranlık hakları -Bayezit’e geçti. Bayezit, bu sefer sırasında İsâ Bey’in kızı Hafsâ Hatun île evlenerek aradaki bağı kuvvetlendirdi, sonra Aydıneli’nin idaresini oğlu Süleyman Çelebi’ye bıraktı.
Osmanlılar tarafından her biri ayrı bîr politika ile kazanılan Anadolu Beylikleri, Ankara Savaşı sonunda Yıldırım’ın esir düşmesi ve ordunun dağılması üzerine, Timur’un zş-kâsı ile yeniden canlandırıldı. Böylece Anadolu’nun siyasi birliği bozuldu. Bu arada Aydınoğulları da eski topraklarına sahip oldular. Osmanoğulları arasındaki saltanat kavgaları dolayısiyle, bir zaman serbestçe yaşadılar. II. Murat zamanında, son hükümdar Cüneyt Bey’in öldürülmesi ile (1425) A/-dınoğulları soyunun hükümranlığı sona erdi, Aydıneli büsbütün Osmanlı ülkesine katıldı. Aydın Sancağı adı altında, Anadolu Beylerbeyliğine bağlandı.
