Bulutsu ne demektir? Bulutsu nasıl oluşur, genel özellikleri ve çeşitleri nelerdir? Bilinen önemli bulutsular hakkında bilgi.
Bulutsu; yıldızlararası ortamda bulunan gaz ya da tozlardan oluşan bulutlar; nebula, nebuloz. Evrende milyarlarca yıldız olmasına karşın, dünya üzerindeki ölçülerle düşünülürse, yıldızlar dışında büyük bir boşluk olduğu akla gelir. Gerçekte bu boşlukta, yıldızlar dışında büyüklü küçüklü gaz ya da küçük katı parçacıklardan (tozlardan) oluşan bulutlar vardır. Bu gaz ve tozlar genelde düzensiz bir biçimde dağılmışlarsa da bazı bölgelerde yoğunlaşıp bulutsu denilen cisimleri oluştururlar.
Parlak Bulutsular:
Gaz ve toz bulutlarından oluşurlar ve ışınım yayınlarlar. Çevrelerindeki ya da içlerindeki sıcak yıldızların enerjisini soğuran bulutsu gazı bu enerjiyi kendi kimyasal yapışma bağlı olarak yeniden yayınlar. Parlak bulutsular genelde salma tayfı verirler ve bu nedenle salma bulutsuları adını da alırlar.
Yansıma Bulutsuları:
Bir cins parlak bulutsudur, ancak bunları oluşturan toz parçacıkları, çevrelerindeki ya da içlerindeki daha soğuk yıldızların ışığının büyük bölümünü yansıtırlar. Az bir bölümü ise soğurur ve yeniden yayınlarlar.
Karanlık Bulutsular:
Yıldızlararası ortamdaki gaz ya da toz bulutlarından oluşur ve arkalarındaki oldukça uzak yıldızların ışığını soğurur, geçirmezler. Bu gaz kütlesini gözle görmek olası değilse de arkalarında bulunan yıldızların ışığını karartarak yıldız alanları içinde karanlık boşluklar oluşturduklarından varlıkları belirlenebilir. Yaygın (Diffuz) Bulutsular. Daha önce tanımlanan bulutsuların çoğu genellikle belirgin bir biçimi olmayan cisimlerdir.
Bu nedenle bunlara yaygın bulutsu adı verilmiştir. Parlak yaygın bulutsulara ilişkin en iyi örnekler Orion’daki Büyük Bulutsu, Sagittarius’daki Omega Lagoon ve Trifid bulutsu’larıdır. Karanlık yaygın bulutsulara en iyi örnek ise Orion’daki Atbaşı’dır. Gezegenimsi Bulutsular. Dürbünle gözlendiğinde merkezde yıldız, çevresinde bir kabuktan oluşan özel tip bir bulutsudur ve adının Güneş sistemindeki gezegenlerle bir ilgisi yoktur. Biçim olarak yaygın olmayan bu bulutsuların küresel bir görünümleri vardır. Merkezlerindeki yıldız çok sıcak olup bunun çevresindeki kabuk ise yüksek düzeyde iyonlaşmış ve akkor halinde bir gaz küredir. Lyra’daki Yüzük Bulutsu’su ve NGC 7027 karakteristik örneklerdir.
Genel Özellikleri
Parlak bulutsuların üzerinde görülen karanlık bulutsu maddeleri, yıldız oluşumunun ilk hali ve yıldız evriminin ilk adımı olarak düşünülmektedir. Adı geçen çeşitli bulutsular günümüzde New General Catalogue (Yeni Genel Katalog) adlı eserde toplanmış olup, sayıları 15 bini aşmıştır. Ancak tümünün gerçekten bulutsu olduğu şu anda kesinlik kazanmış değildir.
Bulutsu tayfları incelendiğinde karbon, azot, kükürt, klor, argon iyonlarıyla magnezyum, potasyum, sodyum, kalsiyum ve demir elementlerine ilişkin tayf çizgileri görülür. Ayrıca oksijen ve neon elementlerine ilişkin olan ancak laboratuvarda elde edilemeyen tayf çizgileri de saptanmaktadır. Toz parçacıkları genel olarak hidrojen, karbon, azot, silisyum, magnezyum ve demir elementlerinden oluşur ve özellikle yaygın bulutsularda toplam kütlenin %1’ini oluşturmalarına karşın önemli bir yansıtma görevi yaparlar.
ÖNEMLİ BULUTSULAR:
Atbaşı Bulutsusu:
Atbaşı Bulutsusu
En belirgin karanlık bulutsudur. Çevresindeki en parlak yıldız Alnitak’dır. Güneş’ten yaklaşık 15 bin kez daha parlaktır. Bulutsu, genç yıldızlarla, soğuk, karanlık molekül bulutlarını birbirinden ayırır. Karanlık bölgedeki toz bulutlan, arkalarına düşen yıldızları görmemizi engellemekte olup görebildiğimiz az sayıda yıldız ise bulutun önünde yer alır. Buna karşın bulutsunun öbür yanında milyarlarca yıldız rahatlıkla seçilebilmektedir. Uzunluğu yaklaşık 3 ışık yılı olup yoğun biçiminde gamma ışını yayınlar.
Orion Bulutsusu (M 42):
Orion Bulutsusu
Bu parlak bulutsu yaklaşık 1.600 ışık yılı uzaklıktadır. Uzayda 15 ışık yılı uzaklıklara kadar sıcak gaz fırlatır. Merkezi çok parlaktır, kenarlara gidildikçe bu parlaklık azalır. Merkezinde dört tane çok parlak yıldız vardır; bunların en belirgini Theta 1-C, Güneş’ten 20 kez daha ağır olup yüzey sıcaklığı 40 bin K dolaylarındadır. Einstein X-ışını Gözlemevi, bulutsuda yüzden fazla yeni doğmuş yıldız saptamıştır.
Carina Bulutsusu.
Güney yarıkürede ve Samanyolu içinde yaz aylarında, bir de sonbaharda gözle görülebilir. Uzaklığı yaklaşık 9.000 ışık yılıdır. İki milyon yıl kadar önce bu bulutsu çok büyük, son derece yoğun bir toz bulutuydu. Bugün ise bu yoğun kütlenin büyük bölümü yıldızları oluşturmuştur. En parlak merkezsel yıldızı Eta Carinae’dir.
NGC 7027:
Bilinen en genç ve en küçük gezegenimsi bulutsudur. 5.000 ışık yılı uzaklıktadır. Merkezinde bir beyaz cüce yıldız vardır ve buradaki sıcaklık 200 bin K kadardır.
Crab Bulutsusu, MI, NGC 1952.
4 Temmuz 1054’te Çinli astrologlar Güneş’in doğuşundan önce doğuda yeni, parlak bir gökcismi gördüler. Üç hafta süreyle gündüz bile gözle görülebilecek kadar parlak olan bu cisim, Nisan 1056’ya kadar parlaklığını sürdürdü ve sonra kayboldu. Bir süpernova patlaması olan bu olay sonunda oluşup yayılmaya başlayan artıklar, bugün Crab Bulutsusu’nu oluşturdu. Dünyadan 6.500 ışık yılı uzaklıktadır.
Yaklaşık 9 yüzyıldır uzunluğuna 15, genişliğine 10 ışık yılı kadar genişleyen bir gaz-toz bulutu halindedir. 1731’de John Bevis’in Taurus takımyıldızında yeniden gözlediği ve daha sonra 1758’de Charles Messier‘in gözlemiyle MI diye kataloglanmıştır. 1964’te bir X-ışını kaynağı olduğu saptandıktan dört yıl sonra merkezinde bir pulsar bulunduğu, radyoastromonlar tarafından belirlendi.
