Halı ve Halıcılık Hakkında Bilgi

Halı nedir? Halıcılığın tarihçesi, halı çeşitleri, Türkiye ve Türkiye dışında halı ve halıcılık ile ilgili bilgi.

Halı; yere ya da mobilya üzerine serilmek, duvara gerilmek üzere çoğunluğu yünden, bazen de ipekten yapılmış, kısa tüylü, nakışlı ya da nakışsız örme ya da dokuma yaygıdır. Bilinen ilk halı, Sibirya’da Altay Bölgesi’nde bulunan Pazırık koruganlarında yapılan kazılarda bulunmuştur. Türk düğümüyle yapılmış olan bu halı, İÖ 5.-3. yüzyıllar arasına aittir. Bu buluntu, halı sanatının Türklere özgü bir el sanatı dalı olduğunu kanıtlamaktadır. 13. yüzyıldan önceki halılara ilişkin bilgiler yazılı kaynaklardan saptanmaktadır. Büyük Selçuklu İmparatorluğu döneminde 11. yüzyılda halının Orta Asya’dan İran’a kadar uzanan bir alanda yapıldığı bilinmektedir. Selçukluların Anadolu’ya girmelerinden sonra halı yapımı çoğaldı. Bu dönem halılarının en eskileri Konya Alaattin Camisi’nde bulunmuştur. Öteki küçük bir grup da Beyşehir Eşrefoğlu Camisi’nde bulundu. Selçuklu halılarında geometrik ve stilize bitki motifleri ön planda kullanılmıştır. 14. yüzyıl başından sonra Anadolu halılarında stilize hayvan motifleri daha çok yer almaya başlamaktadır. 15. yüzyıl sonuna kadar kullanılan bu gruptaki halıların en eski örnekleri Berlin Müzesi’ndeki Ming Halısı ile İsveç’in Marby Köyü’nde bulunan Marby Halısı’dır. 14. ve 15. yüzyıllarda hayvan motiflerinin yanında yıldız ve benzeri geometrik motiflerde kullanılmıştır. Holbein Halıları adı verilen bu halılar, adını o dönem ressamlarından Hans Holbein’in tablolarından alır.

Bu gruptaki halılar dört gruba ayrılır:
a) Geometrik bezemeden oluşan zemin karelere bölünmüştür ve her kareye bir sekizgen yerleştirilmiştir,
b) Geometrik bezemenin yerini bitki motifleri almıştır. Zemin bölünmesi birinciden farklı değildir. Lorenzo Lotto’nun tablolarında çokça görülmeleri nedeniyle bu halılara da Lotto Halıları denir,
c) Bu gruptaki halılarda bezeme ilk iki gruptakini andırır. Ancak zemin büyük karelere ayrılmış ve içlerine büyük sekizgenler yerleştirilmiştir,
d) Bu grupta da ortada büyük bir kare yer almakta, etrafında da küçük kareler sıralanır.

16. yüzyıldan sonra Holbein halıları görülmezse de, Lotto adı verilen halılar, Uşak Halıları denilen grubu hazırladı. Üçüncü ve dördüncü tip Holbein halıları da Bergama Halıları’nın öncüsü oldu. Uşak ve çevresi 16. yüzyıldan başlayarak Osmanlı halı sanatının önemli bir merkezi durumuna geldi. Uşak Halıları’nın iki halının motifleri birbirine oldukça benzer. Madalyonlu Uşak Halıları daha büyük, Yıldızlı Uşak Halıları ise daha küçük boyutludur. Uşak Halıları’nın bir başka grubu da Kuşlu Halılar’dır. Bu grupta yer alan motiflerde kuşu andıran şekiller vardır. Bergama Halıları adı verilen Selçukluların geometrik desenleriyle, stilize edilmiş bitkisel motifler işlenmiştir. Saray Halıları adı verilen 16. yüzyıl Osmanlı halılarında, Anadolu halılarında görülen Gördes düğümü yerine İran düğümü, malzeme olarak da ipek kullanılmaya başlandı. Bu halılarda işlenen desenler, saray ustalarının hazırladığı çiçeklerden oluşuyordu. Bu halıların yapımı 18. yüzyıla kadar sürdü. 19. yüzyıl sonlarında fabrika halıcılığının ortaya çıkmasıyla el tezgâhlarında dokunan halılar daha çok önem kazandı. Günümüzde bir dışsatım malı olarak el tezgâhlarında dokunan halılar, önem ve değerini korumaktadır. Anadolu’nun hemen her yöresinde el tezgâhlarında halı dokunmakla birlikte, bazı yörelerin halıları daha ünlüdür. Bunlar arasında Bergama, Kayseri, Sivas, Bünyan, Milas, Gördes, Uşak, Kütahya, Ladik, Here-ke, Demirci, Karaman, Kula en ünlüleridir.

Türkiye Dışında Halı: Türkiye dışında, el tezgâhlarında yapılan halıların en önemli yapım yerleri, başta İran olmak üzere Kafkasya ve Kuzey Afrika ülkeleridir. Yazılı kaynaklardan öğrenildiği kadarıyla 10. yüzyılda Huzistan, Buhara ve Fars’ta halı dokunmaktaydı. İlk İran halı örneklerine 14. yüzyılda yapılmış minyatürlerde rastlanır. İran halı sanatı en parlak dönemini, 17. yüzyılda yaşadı. İran halıları içinde Madalyonlu ve Herat halıları en çok yeğ tutulanlardır. En ünlüleri de Şiraz, Ferhan, Horasan, Sine, Tebriz bölgelerinde yapılanlardır. Kafkas halılarında geometrik motifler egemendir. İran etkisi görülmekle birlikte hayvan ve ejder motiflerine ağırlık verilmiştir. Dağıstan, Mahcevan, Tiflis, Batum, Gence, Şirvan başlıca üretim merkezleridir. Dünyanın çeşitli yerlerinde halı dokunduğu bilinmektedir. Ancak bu halılar Türk halıları kadar ünlü ve değerli değildir. Örneğin Orta Asya’da Semerkant, Kaşgar, Buhara gibi merkezlerde, Afganistan ve Hindistan’da üretilen halılar, Türk halıları kadar önem kazanmıştır. Avrupa’da da halı dokunduğu bilinmektedir. Ancak bu halılar daha çok duvar halılarıdır.