Toprakların oluşumu, toprağın oluşumunu etkileyen faktörler ile ilgili genel bilgilerin yer aldığı maddeler halinde bilgiler veren yazımız.
TOPRAKLARIN OLUŞUMU
Toprak, ana kayaçların ufalanması ve ayrış-masıyla oluşan, içinde canlı kalıntıları ile hava ve su bulunan yeryüzü örtüşüdür.
Toprak; bitkiler, toprak altı canlıları ve çok çeşitli mikroorganizmalar için bir yaşam ortamı oluşturmaktadır.
Kayaların ufalanması ve ayrışması ile ham toprak oluşur. Daha sonra bitkilerin ve diğer canlıların yerleşmesi ile bu toprak gelişir ve besince zenginleşir. Bu sırada üst kattan alt kısımlara doğru sızan sular vasıtasıyla ya da başka etkenlerle taşınmalar olur ve toprakta katmanlaşma başlar.
Topraktaki bu birbirinden farklı fiziksel ve kimyasal özellikler gösteren katmanlara hori-zon denir. Normal bir toprak kesitinde A, B ve C horizonları bulunur.
• Toprağın üst katı (A horizonu) organik madde yönünden zengindir ve genellikle koyu renklidir. Çünkü toprağa düşen bitki artıkları üstte birikir. Ayrıca, köklerin de en fazla yayıldıgı , su ve besinlerin en fazla olduğu kısım burasıdır.
• Bunun altında (B horizonunda) çoğu kez üst katmandan taşman kireç ve kil birikimi vardır.
• Ana kayadan ayrışan kırıntıların oluştuğu katman da C horizonunu oluşturmaktadır.
TOPRAĞIN OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. İklim
Toprak oluşumunda ana faktör iklimdir. Özellikle nem ve sıcaklık, ana kayaçların ufalanmasını sağlayarak toprak oluşumunu doğrudan etkilemektedir. Karasal iklimin egemen olduğu İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde fiziksel parçalanma çok fazla iken sıcaklık farkının az, nemin nispeten fazla olduğu kıyı kesiminde daha alt düzeydedir.
Kimyasal ufalanmada bu durumun tersi görülür. Yağış ve nemin en fazla olduğu Dogu Karadeniz kıyı şeridi kimyasal ayrışmanın fazlalığı açısından da yurdumuzda ilk sırada yer alır.
Sıcaklık koşullarına yağış azlığı da eklendiğinde İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da ki toprakların üst katında yıkanan karbonatlar alt katmanlarda birikmektedir.
Sıcaklığın yetersizliği nedeniyle özellikle Kuzeydoğu Anadolu’da toprağın yüzeyine düşen organik maddeler yeteri kadar ayrışamamakta, bunun sonucunda toprakta organik madde birikimi olmaktadır.
Karadeniz Bölgesi’nde yağış fazlalığına bağlı olarak toprakta yıkanma süreci ön plâna çıkmıştır.
Yıkanma, toprağın üst katmanmdaki çözünmüş ve asılı olan maddelerin süzülen sularla aşağı katmanlara taşınmasıdır. Bunun sonucunda topraktaki bitki besin maddelerinin ve bazların önemli bir bölümü kaybolur ve toprakta asitleşme süreci başlar.
Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde kuraklık nedeniyle topraktaki ayrışma olayı yazın kısmen de olsa durur. Ancak, yağışın yeterli olduğu diğer aylarda ayrışma oldukça hızlıdır. Belirli bir yüksekliğe kadar olan yerlerde ise toprak oluşumu kışın da devam eder. Bu özelliğe ülkemizdeki diğer iklim bölgelerinde rastlanmaz.
2. Bitki Örtüsü
Bitki örtüsü, toprağa organik madde vermek, toprak örtüsünü korumak, ayrışmaya katkıda bulunmak gibi yollarla toprak oluşumunu etkiler.
Karadeniz iklim bölgesinde zengin bir bitki örtüsü vardır. Bu nedenle buradaki topraklar humusça zengindir.
Akdeniz iklim bölgesinde toprağın organik madde yönünden zengin olduğu bölümler, sıcaklığın nispeten düşük olduğu yüksek kesimlerdir.
İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun step alanlarında toprağın organik madde dokusu zayıftır.
Kuzeydoğu Anadolu ile diğer alpin alanlardaki topraklarda zengin sayılabilecek bir organik madde birikimi vardır.
3. Canlılar
Toprakta yaşayan, kurtlar, karıncalar, solucanlar, kemirgenler gibi çeşitli canlılar da kanallar açarak, ya da toprağı bedenlerinden geçirerek, toprak oluşumu üzerinde önemli rol oynarlar.
4. Yerşekilleri
Yerşekillerinin toprak yapısı üzerindeki etkisi daha çok eğim, yükselti, bakı ve akaçlama (drenaj) faktörlerine bağlıdır.
Dağ sıralarının çok geniş alanlar kapladığı ülkemizde, arazinin yarısına yakını fazla eğimli yamaçlar biçimindedir. Bu durum toprakların oluştukları yerlerden süpürülmesi-ne ve taşınmasına yol açmaktadır.
Yükselti faktörü etkisini daha çok yağış ve sıcaklık üzerinde göstermektedir. Bunun sonucunda da kıyı dağ kuşaklarında ya da iç bölgelerde yükseltiye bağlı olarak farklı toprak kuşakları oluşmaktadır.
Toprak yapısı üzerinde bakının etkisi en çok kuzey ve güney dağ kuşaklarında görülmektedir. Kuzey Anadolu dağlarının kuzey, Toroslarm güney yamaçları yağış koşullarının elverişli oluşu nedeniyle daha gür bir orman örtüsüyle kaplıdır. Bu nedenle bu yamaçlarda-ki topraklar organik maddece zenginken, diğer yamaçlarda kuru orman örtüsü altında kireçli – kahverengi topraklar bulunmaktadır.
5. Drenaj
Suyun toprağa sızmadığı yerlerde toprak, yılın belirli dönemlerinde sürekli olarak su altında kalır. Bu durumda topraktaki tuzlar ve karbonatlar erimektedir.
Taban suyu seviyesinin toprak yüzeyine kadar yükseldiği yerlerde, topraktaki erimiş maddeler kılcallık denilen olayla toprağın üst yüzeyinde birikir. Toprak yüzeyindeki sular buharlaşmca bu tuzlu maddeler çökelerek çorak toprakların oluşmasına neden olur.
6. Kayaçların Yapısı
Özellikle toprağın yeni oluşmaya başladığı, aşınma ve birikmeye uğradığı alanlarda kayaçların yapısının önemi ön plândadır . Örneğin çoğu metamorfik kayacın ayrışmasıyla kumlu ya da kumlu balçıklı topraklar oluşur; Tortul kayaçların yaygın olduğu alanlarda killi-kireçli topraklar ortaya çıkarken, volkanik örtünün egemen olduğu yörelerde killi ve ağır bileşikli toprak yapısı görülmektedir.
7. Zaman
Toprak oluşumu için gerekli faktörlerden biri de zamandır. Ancak, toprak oluşumu için geçen süre, yukarıda açıklanan toprak oluşturucu faktörlerin ulaştıkları etki düzeyine bağlıdır. Bütün faktörlerin çok hızlı çalışabildiği sıcak ve nemli bir yörede toprak kesitinin olgunlaşması için birkaç yüz yıl yetebilir. Oysa çoğu yöremizde olgun toprak kesitinin oluşumu binlerce, on binlerce yıl sürebilmektedir.
8. İnsan Faktörü
İnsanlar bitki örtüsünü yok ederek, işledikleri toprağı kabartarak, sulayarak, gübreleyerek, toprak yapısını zaman içinde değiştirebilmektedirler. Bu etkiler arasında en yaygını ve en zararlısı, erozyona yol açılmış olmasıdır.
