Türkçede bulunan sesler nelerdir? Türkçedeki sesler nasıl sınıflandırılır? Türkçedeki sesler neye göre ünlü ve ünsüz diye ayrılır?
Bugünkü Türkçede en az 33 ses vardır. Bazı ağızlardaki sesler de hesaba katılırsa bu sayı 36’ya çıkabilir. Türkçedeki bu 33 ses, resmî alfabede 29 harfle karşılanır. Bu 29 harf şunlardır:
a-b-c-ç-d-e-f-g-ğ-h-ı-i-j-k-l-m-n-o-ö-p-r-s-ş-t-u-ü-v-y-z
Bugünkü alfabemizde en az dört harf, ikişerli gruplar halinde sekiz sesi karşılamaktadır.
- a harfi: kalın a ve ince a seslerini,
- e harfi: açık e ve kapalı e seslerini,
- g harfi: kalın g(ı) ve ince g(e) seslerini,
- k harfi: kalın k(a) ve ince k(e) seslerini karşılamaktadır.
Sesin macerası akciğerlerde başlar. Akciğerlerden yukarıya gönderilen hava ses yolunda bir takım engellere çarparak titreşimler yaratır. Bu titreşimler havanın çarptığı engele göre farklılıklar gösterir. Ses aslında havanın engellere çarparak çıkardığı titreşimlerden ibarettir. Bu macera sırasında ses geçidinin açık veya kapalı olmasına göre sesler ikiye ayrılır: Ünlü, ünsüz.
A- Türkçenin Ünlüleri (Vokal) ve Çeşitleri Nelerdir?
Teşekküllerinde ses geçidi açık bulunan; ses organları tarafından herhangi bir takıntıya uğratılmadan; sedalarını yalnız ses tellerinin titreşmesinden alan; dil, alt çene ve dudakların çeşitli hareketleriyle farklılık kazanan seslere ünlü (sesli-vokal) denir. Türkçenin ünlüleri şunlardır: a-e-ı-i-o-ö-u-ü
Ünlüler dört ölçüye göre sınıflandırılır.
1. Dilin Durumuna Göre: Dilin ağzın ön bölümünde kullanılmasıyla ön damakta ince ünlüler, dilin geri çekilmesiyle art damakta kalın ünlüler oluşur.
- İnce ünlüler: e-i-ö-ü
- Kalın ünlüler: a-ı-o-u
2. Dudakların Durumuna Göre: Dudakların biçimi düzken çıkarılan ünlüler düz ünlüler, dudakların biçimi yuvarlakken çıkarılan ünlüler yuvarlak ünlüler şeklinde adlandırılır.
- Düz ünlüler: a-e-ı-i
- Yuvarlak ünlüler: o-ö-u-ü
3. Ağız Boşluğunun Genişliğine Göre: Teşekküleri sırasında alt çenenin çok açıldığı ve ağız boşluğunun geniş olduğu ünlüler geniş ünlüler, alt çenenin biraz açıldığı ve ağız boşluğunun dar olduğu ünlüler dar ünlüler şeklinde adlandırılır.
- Geniş ünlüler: a-e-o-ö
- Dar ünlüler: ı-i-u-ü
4. Çıkış Sürelerine Göre: Normal bir süre içinde teşekkül den ünlülere kısa Ünlü normale göre daha uzun bir sürede teşekkül eden ünlülere ise uzun ünlü denir- Türkçede kullanılan uzun ünlüler şunlardır: â-e-T-ü-ü
B- Türkçenin Ünsüzleri (Konsonant) ve Çeşitleri Nelerdir?
Teşekküllerinde ses geçidi kapalı bulunan ve ses organları tarafından takıntıya uğratılan seslere ünsüz (sessiz-konsonant) denir. Türkçenin ünsüzleri şunlardır: b-c-ç-d-f-g-ğ-h-j-k-l-m-n-p-r-s-ş-t-v-y-z
Bugünkü Türk alfabesinde 21 harfle gösterilen ünsüzler seda, teşekkül ögesi ve temas derecesi bakımından üç grupta sınıflandırılır.
1- Sedalı (Tonlu) ve Sedasız (Tonsuz) Ünsüzler: Teşekküllerinde ses telleri titreyen ünsüzler sedalı, titremeyenler ise sedasız ünsüzler olarak adlandırılır.
- Sedalı Ünsüzler: b-c-d-g-ğ-j-v-z
- Sedasız Ünsüzlar: p-ç-t-k-h-ş-f-s
- Sedasız karşılığı bulunmayan sedalı ünsüzler: l-m-n-r-y
2- Teşekkül Bölgelerine Göre Ünsüzler: Ünsüzler teşekkül ögelerine göre 7 gruba ayrılır:
- • Dudak Ünsüzleri: İki dudağın birbirine değmesi ile meydana gelen ünsüzlerdir. (b-m-p)
- • Diş-Dudak Ünsüzleri: Alt dudağın üst dişlere değmesi ile meydana gelen ünsüzlerdir, (f-v)
- • Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun dişlere değmesi veya yaklaşması ile meydana gelen ünsüzlerdir, (d-t-n-s-z-l-r)
- • Diş Eti Ünsüzleri Ünsüzleri: Dilin ucunun diş etlerine değmesi veya yaklaşması ile meydana gelen ünsüzlerdir, (c-ç-j-ş)
- • Ön Damak Ünsüzleri: Dilin ön damağa değmesi ile meydana gelen ünsüzlerdir. (g-k-y-ğ)
- • Art Damak Ünsüzü: Dilin art damağa değmesi ile meydana gelen ünsüzdür. Ön damak ünsüzlerinin kalın şekilleridir, (ğ-k-ğ)
- • Gırtlak Ünsüzü: Gırtlakta bulunan ses tellerinin birbirine yaklaşması ile oluşan ünsüzdür, (h)
3- Temas Derecesine Göre Ünsüzler: Sesin meydana geldiği boğumlanma Noktasındaki organların temas derecesine göre ünsüzler sürekli ve süreksiz ünsüzler olmak üzere ikiye ayrılır. Sesin oluşunu sırasında ses organlarının tam temas etmemesi, hava yolunun az veya çok aralık bırakması ile meydana gelen ünsüzler sürekli ünsüzlerdir, (f-ğ-h-j-l-r-s-ş-v-y-z-h)
Ayrıca sürekli ünsüzler yine temas derecelerine göre sızıcı ve akıcı şeklinde ikiye ayrılır. Boğumlanma sırasında hava akımı için ancak sürtünmeye sızma yoluyla geçebileceği dar bir geçit bırakılmışsa meydana gelen ünsüze sızıcı denir, (f-ğ-h-j-s-ş-v-z)
Boğumlanma sırasında hava akımı için rahatça akabileceği geniş bir yol bırakılmışsa meydana gelen ünsüze akıcı denir. (l-m-n-r-y)
Hava akımının boğumlanması sırasında ses organlarının tam teması, hava akımı için hiç aralık bırakmaması durumunda meydana gelen ünsüzler süreksiz ünsüzlerdir, (b-c-ç-d-g-ğ-k-m-n-p-t)
