Ünlem nedir, ne işe yarar? Ünlem nerelerde kullanılır? Ünlemin özellikleri, kullanıldıkları yerler, örneklerle ünlem konusu anlatımı, açıklaması.
Ünlem Nedir? Ünlem Konu Anlatımı
Ünlemler kimi zaman sevinme, kızma, korku, acıma, şaşma gibi ansızın beliren duyguları, kimi zaman da birtakım doğa seslerini yansıtmaya yarayan sözcüklerdir.
Ünlemler her dilde olan sözcüklerdir. Kimi ünlemler, kimi dillerde ortaktır; kullanıldıkları yerler de birbirine uyar.
Ünlemler, bazı dilcilerce ilgeç olarak nitelendirilmiştir.
Ünlem sözcüğünün tek başına anlamını vermeye çalışırsak, ünlem eyleminden kurulduğunu ve sözcüğün kendinde de bu seslenme, çağırma kavramlarının bulunduğunu görürüz. Nida sözcüğüne karşılık olarak türetilen ünlemin, bütün ünlemlerin görev ve niteliklerini yansıtacak özellikte olması gerektiği düşünülmüştür.
Doğrudan doğruya ünlem olarak kullanılan sözcüklerin yanı sıra, yansımalar, dilek, buyruk, “‘dua kavramı taşıyan tüm sözcükler, tümceler bile ünlemlerin görevini yapabilir. Sanlar, kişi adlan bile ünlem olarak kullanılabilir: Bayan bakar mısınız! Ahmet Bey! örneklerinde olduğu gibi.
Ünlem ya da ünlem gibi kullanılan anlatımlar ya duygusal sözcüklerdir ya da seslenmeye, çağırmaya yarayan öğelerdir. Çoğunlukla ünlem “bir dilde değişmeyen, belli sözcükler” diye bilinir. Oysa söyleyişe göre hemen bütün sözcükler ünlem gibi kullanılabilirler. Türkçede bunlar genellikle etkili bir ses, bir sözcük ya da aynı amaçla kullanılan sözcükler dizisidir.
Ünlemlerin kullanıldığı tümceye ünlem tümcesi denir ve çoğunlukla bu tümcelerin sonuna ünlemi imi (!) konur.
Cümle İçindeki Yerleri Görevleri Konumları
Ünlem olarak kullanılan sözcüklerin tümcede yeri belli değildir. Bir tümce ünlemle başlayabilir; bitebilir. Ünlem tümcenin içinde de geçebilir.
Ünlemlerin tümü tek başlarına ya da yinelenmiş olarak kullanıldıklarında duygusal bir nitelik taşırlar, herhangi bir duyguyu ya da tümcedeki soru kavramını pekiştirirler.
Ünlemler sık sık yinelenmiş olarak, ikileme biçiminde kullanılırlar :
ah oh, ah vah, hay hay, of of, oh oh, öf pöf, püf püf, tak tak, vah vah… gibi.
Ünlemler, ad soylu sözcüklerin bir bölüğü olduklarından, diğer ad soylu sözcükler gibi kimi zaman, adların birçok özelliklerini taşırlar. Ad durumu, iyelik ve çoğul eklerini alırlar ve kimi zaman da ad gibi kullanılırlar: ahi, ahini, ahından, ahlar, oflar. vahlar…. gibi.
Ünlemlerin tamlama biçiminde kullanılışları pek azdır. Ad ve adıllarla kimi zaman bir tamlama oluşturabilirler. Ancak benim ahım, onun ahi türünden anlatımlarda sözcüğün ünlemden çok ad gibi kullanıldığı görülür.
Türkiye Türkçesinde kimi sözcükler kullanılışlarına göre zaman zaman ad, sıfat, ilgeç, belirteç olabilirler. Yani tümce içinde bir ad, bir sıfat gibi ya da bir sıfat, ad gibi kullanılabilir. Oysa, ünlemler, adın dışında öteki sözcük türlerinin yerine kullanılamaz.
Ünlemlerin, tümce içinde seyrek de olsa özne, tümleç ve yüklem oluşlarına rastlanmaktadır.
Bir ünlem, çoğu kez bir tümce yerini tutabilir ve söyleyişe göre bir tümce de ünlem gibi kullanılabilir. Ünleme anlam ve değer kazandıran söyleyiştir.
Dilimizde pek çok ünlem tümcesi vardır:
- “Vur davulcu! Vur davulcu! Direnişin, ulusal direnişin havasını.”
- “Bırak Allahını seversen!”
- “Mükemmel! İşte bizimkiler de geliyor.”
- “Buyurun!.. Vay! efendim, sultanım…”
- “…. cami arkasındaki çeşmenin halini gördünüz mü? Felaket! Felaket!”
- “Birden: Rezalet! diye bağırdı.”
- “Hiç ses gelmeyince daha yüksekten bağırdı:
Biriniz gelsin burayaa!” - “Dur. Bir yanlışlık yapmayalım aman!”
- “Etraftan, tutun_…Susturun… İçeri alın! diye bağrıştılar.”
- “Ve ateş! der topçularına.”
Türkiye Türkçesinde ünlemler genellikle şu öbeklere ayrılır:
1— Doğrudan doğruya ünlem olarak kullanılan sözcükler
2— Ünlem olmuş sözcükler
3— Yansıma sözcükleri
