Ünlü düşmesi nedir, neden ve nasıl meydana gelir? Türkçede ünlü düşmesinin olduğu durumlar ve örnekleri, açıklamaları.
Ünlü Düşmesi
Daha fazla Ünlü Düşmesi Örnekleri – Ünlü Düşmesi Örnek Cümleler
Ünlü düşmesi Türkçede görülen ses olaylarından birisidir. Genellikle iç seste ve aşağıdaki biçimlerde olur:
a- Bazı vücut organlarına ilişkin Türkçe adlarda içses düşmesi görülür:
- Alın: Top oynarken düşmüş, alnı yarılmış.
- Ağız: Ben bir şey söylemedim; ağzımı bile açmadım. Ağzı var, dili yok.
- Beyin: Beyninde ur varmış.
- Burun: Burnum kanıyor.
b- Organ adları dışında, bir iki Türkçe sözcükte de içses düşmesi olur:
- oğul: Kızım liseyi bitirdi, oğlum okula yeni başladı.
- kayın: O benim kaynım oluyor.
c- Birleşik sözcüklerde içses düşmesi olur:
- kahve+altı → kahvaltı
Kahvaltı için alışveriş yaptım. - ne+is e → neyse
Neyse ki kimse gelmedi. - bu+.ile → böyle
Böyle davranısan kaybedersin. - şu+ile → şöyle
Şöyle arkana yaslan ve bekle. - ne+asıl → nasıl
Nasıl özlemişim seni.
ç- Çift seslemli ve /r/ sesiyle biten bazı eylem kökleri, edilgen çatıya çevrilirken içses düşmesi gerçekleşir:
- ayır → ayrıl-
Şehirden ayrılınca çok üzüldüm. - çağır → çağrıl-
Üst yönetim tarafından çağrılınca gitmek zorunda kaldı. - çevir → Çevril-
Filmin çevrilmesi iki yıl almış. - kıvır → kıvrıl-
Kedi ateşin yanında kıvrılmış uyuyordu.
d- Bazı eylemlerden isim soylu sözcük türetirken de içses düşmesi olur:
- devirim → devrim
Yapılan devrimler yararlı oldu. - çağın → çağrı
Çağrıyı alına geldim. - kavuşak → kavşak
Kavşaktan dönünce orada. - ayıraç → ayraç
Ayraç kullanmanı öneririm.
e. Birkaç isim ve isim soylu sözcükten türetilen eylemlerden de içses düşmesi görülür:
- koku → koklamak
Tüm gün o kötü kokuyu koklamak zorunda kaldım. - yumurta → yumurtlamak
Tavuğun günde kaç yumurta yumurtluyor? - oyun → oynamak
Artık oynamak istemiyorum.
f- Bazı yer belirten belirteçlerde ve adıllarda da içses düşer:
- dışarıda → dışarda
Dışarda olup bitenlerden haberin yok mu? - yukarıda → yukarda
Yukarda gezen bir kedi var. - orada → orda
Orda duracağına gelsene.
g- Soru adılı ‘nere’ sözcüğüne ek gelince de içses düşmesi olur:
nerede → nerde
Altınları nerde saklamış?
h- Türkçede, Türk, kurt, turp gibi birkaç sözcük dışında, iki ünsüz bir araya gelmez.
İki ünlü ya da iki ünsüz ancak Türkçeye girmiş yabancı kelimelerde görülür: emr, hükm, zehr, ism, kast, kısm, meyi, sabr, vakt vb.
Bu tür sözcüklerin bir bölümü, bir ünlü eklenerek az çok Türkçeleştirilmiştir: emir, hüküm, zehir, isim, kasıt, kısım, meyil vb.
Ancak, bu sözcükler ek aldıkları zaman, sonradan aldıkları ünlüleri yitirerek yine asıl biçimine dönmektedir.
- Emir verdin mi? /Bir emriniz var mı?
- Verdiğiniz hüküm yanlış / Hâkimin hükmü tartışılmaz.
Bu sözcüklerin sonuna bir yardımcı eylem gelince de ünlü düşer:
- sabır → sabretmek
Sabretmekten sıkıldım artık. - meyil → meyletmek
Kötü davranışlara meyletmemelisin. - hüküm → hükmetmek
Yıllarca dünyaya hükmetti.
ı- Tamlananı açık seslemle biten belirtisiz isim tamlamasına ikinci bir iyelik eki getirildiğinde içses düşmesi gerçekleşebilir:
- yazı masası+m → yazı masam
Belgeleri yazı masamın üstünde bulabilirsin. - okul çantası+nız → okul çantanız
Akşamdan okul çantanızı hazırlayın.
i- -ı (-i, -u, -ü ) iyelik eki, kimi sözcüklerde kaynaşıp kalıplaşır:
biri, kimi, evveli vb.
Bu tür sözcüklere özellikle konuşma dilinde iyelik eki yeniden getirilir: biri-s-i, kimi-s-i, evvel-s-i vb.
Bu ek bazı sözcüklerin sonuna ikinci kez gelince de ünlü düşmesine yol açar:
yukarısı → yukarsı
dışarısı → dışarsı
j- Konuşma dilinde ve şiirlerde sen ve için sözcükleri birlikte kullanıldığında ünlü düşmesi olur:
- Seninçin yas tutuyor, bulutlarıyla gökler (B. Kemal Çağlar)
- Emmilerim hudutlarında
- Seninçin döğüşürken ölmüşler.(C. Külebi)
k- Bir de yazı diline yansımayan, yalnızca sözlü iletişim sırasında içses düşmesi olur:
- buyurun → buyrun
- gazete → gazte
- satılık → satlık
l- Bazı isim ve isim soylu sözcüklerin sonuna yapım eki gelince de içses (ünlü) düşmesi olur:
- bakır+aç → bakraç
- diri+lik → dirlik
Daha fazla Ünlü Düşmesi Örnekleri – Ünlü Düşmesi Örnek Cümleler
