Etmek yardımcı eylemi, Türkçe’de çoğunlukla yapmak anlamında kullanılır. Bu yazıda etmek yardımcı eyleminin kullanımı, bileşik eylemlerle birleşimi ve örnek cümleler üzerinden açıklanmaktadır. Türkçe dil bilgisi konusunda detaylı bilgiler edinmek için yazımızı inceleyin.
Etmek Yardımcı Eylemi
Etmek sözcüğü, yardımcı eylem olarak ad ya da ad soylu sözcüklerle bileşik eylemler yapar. Tek başına da kullanılan bu eylem, çoğunlukla yapmak anlamında kullanılır. Oluşturduğu bileşiklerin diğer yalın eylemler gibi tümcede ilk görevi, yüklem olmaktır.
Türkçe ya da yabancı kökenli sözcüklerle bileşik eylemler oluşturur: söz etmek, oyun etmek, yol etmek; yasak etmek, dert etmek, laf etmek, mahvetmek, hissetmek, reddetmek, sipariş etmek, protesto etmek gibi.
Etmek sözcüğünün, yardımcı eylem oluşu, birlikte kullanıldığı sözcüğün, onun öznesi, nesnesi (belirtisiz) olup olmadığına göre saptanır. Ad ya da ad soyundan sözcüğün anlamını tamamlayarak onun eylem gibi kullanılmasını sağladığında, yardımcı eylemdir. Yardımcı eylem olarak kullanılışı daha yaygındır.
Etmek yardımcı eylemi, bileşik eylem oluştururken, kullanıldığı sözcükle, etmek arasına başka sözcükler girebilir: Şikâyet bile etti; kabahat mi ettim; Hiç söz de etmedim… gibi.
- Kullanıldığı adlar, kimi zaman çoğul eki alabilir: laflar et-, oyunlar et-, işler et- gibi.
- Bu eylemle oluşan bileşik eylemler, nesne alıp almadıklarına göre geçişli de geçişsiz de olabilir:
- “Hakkımda bu sıfatları kullanan tecrübe görmüşlere çok tesadüf etmişimdir.” (geçişsiz)
- “Geçen otuz yıllık geçmişe doğrusu ne zaman başımı çevirsem, o tepeyi bir türlü gözden kaybedemem.” (geçişli)
Etmek yardımcı eyleminin ikilemelerde de kullanıldığı görülür: ah vah etmek, arsız yüzsüz etmek, cart curt etmek, çan çan etmek, didik didik etmek, garç gurç etmek, hık mık etmek, kem küm etmek gibi.
Ayrıca, deyimler oluşturur: alt etmek, kül etmek, mat etmek, oyun etmek, bir dediğini iki etmemek, gününü gün etmek gibi.
Bu yardımcı eylemle kullanılan bileşik eylemlerin, yalın eylemler gibi, hem yalın, hem de bileşik zamanlı çekimleri vardır:
- “Olsa olsa mühendis Kerim, itiraz eder.”
- “…. gelen hiçbir makineyi bu deftere kaydetmeyi ihmal etmezmiş.”
- “…. bir uykuya rağmen vücudunun ve kafasının dinlenmemiş olduğunu hissediyordu.”
Etmek yardımcı eylemi, bileşik eylem oluşturduğunda çatı eklerini alarak türlü çatılı eylemler yapar. Dönüşlülük kavramı veren bileşik eylemler kurar: evlat edin-, para edin-, iş edin- gibi.
