Yeryüzünde sıcaklık dağılışını etkileyen faktörler nelerdir? Kara ve denizlerde ısı, basınç, akıntılar, güneş ışınlarının açısı ve etkileri
Yeryüzünde Sıcaklığın Dağılışı
Yeryüzünde sıcaklık dağılışı yere ve zamana göre değişmektedir. Bunun başlıca nedenleri şunlardır:
1- Dünyanın şekli, güneşin geldiği açı ve eksenin eğikliği
2- Kara ve denizlerin dağılışı, ısı özellikleri
3- Atmosferin nem derecesi, saydamlığı
4- Yükselti ve bakı durumu
5- Deniz akıntıları
6- Rüzgarlar ve bitki örtüsü
Güneş Işınlarının Düştüğü Açı
Dünyanın şekli ve eksenin eğikliği nedeniyle güneş ışınlarının geldiği açı değişmektedir. Güneş ışınlarının geldiği açı enleme, mevsimlere, günün saatlerine, yer şekillerinin bakılarına ve eğimine göre değişir.
Güneş ışınlarının düşme açılarını etkiler. Işınları dik açılarla olan yamaçlar daha fazla ısınır.
Öğle saatinde ışınlar (A) kısa yoldan dik veya dike yakın gelirler, dar bir alanı (1-2) aydınlatırlar.
Akşamleyin ışınların (C) geldiği açı küçülür, aydınlanan alan genişler. (1-4 alanı), Atmosfer içinde daha uzun bir yoldan geçerler. Bu nedenle ışınların ısıtma gücü azalır.
Alçak enlemler bütün yıl boyunca daha çok enerji alır ve fazla ısınır. Yüksek enlemlere doğru açı küçülür, az enerji alır, az ısınır. Işınların havakürede geçtikleri yol yüksek enlemlerde daha uzundur. Atmosferdeki ısı kaybı, ısının tutulması alıkonulması daha çok olmaktadır.
Yüksek enlemlere çıkıldıkça yazın gündüzlerin süresi uzar. Bu mevsimde kuzey kutup bölgesi devamlı aydınlanır, sürekli enerji alır. Kışın bunun tersi olur.
Dünya düz olsaydı güneş ışınları her yere 90° açı ile gelecekti. Küre şekli nedeniyle açı değişmektedir.
Kara ve denizlerin ısı özellikleri
Karalar çabuk ısınır, çabuk soğur. Denizler daha geç ısınır ve geç soğurlar. Ayrıca denizlerde sıcaklık 200 m. derine kadar etkili olduğu halde, karalarda bu derinlik 1 m. kadardır. Karaların yüzeyinde bulunan taş ve topraklar güneş ışınlarını hemen emerler.
Bu nedenle kara ve denizlerin günlük, mevsimlik sıcaklık durumları birbirinden farklı olur. Bir hava kütlesini belli oranda ısıtmak için kara üzerinde denize göre daha az ısı yeterlidir. Kara ve deniz iklimleri (karasal-lık ve denizsellik) bu nedenle farklıdır.
Atmosferin nem derecesi
Havadaki nem ısınma ve soğumayı frenler. Yükseldikçe, denizden uzaklaştıkça nem miktarı azalır. Havanın saydamlığı en çok su-buharından oluşan sis ile azalır. Toz ve duman da bunu azaltır. Havadaki nem sıcaklık derecesine bağlı olarak değişir. Havanın içindeki subuharı (nem) ve bulutlar yerden yansıyan ısıyı yükseğe kaçırmazlar. Havanın bulutsuz, saydam oluşu ise sıcaklığın yukarılara ışıma ile kaçmasına dağılmasına neden olur.
Yükselti ve Bakı durumu
Yükseldikçe atmosferin kalınlığı, yoğunluğu ve içindeki nem miktarı azalır. Nemli hava, kuru havaya oranla daha geç ısınır ve soğur.
Dağ dorukları güneşe daha yakın olmaları ve fazla enerji almalarına karşın alçak yerlere oranla daha soğuk olurlar. Bunun nedeni troposferin alttan ısınması ve sıcaklığın 100 m. de 0,5° C düşmesidir. İkinci nedeni ise yükseldikçe azalan subuharının koruyucu etkisinin de azlığıdır.
Deniz Akıntıları
Denizlerdeki sıcak ve soğuk su akıntıları geçtikleri yerlerde sıcaklık dağılışını etkiler. Örneğin Gulf Stream sıcak su akıntısının etkisi nedeniyle Ocak ayında Kanada’nın doğu kıyılarında ortalama sıcaklık aynı enlemdeki Batı Avrupa kıyılarından 10°-15° daha düşüktür. Kanada’nın bu kıyıları önünde soğuk bir akıntı vardır.
Rüzgarlar ve bitki örtüsü
Soğuk-sıcak bölge, veya enlemlerden esen rüzgarlar sıcaklığın yükselmesine, azalmasına neden olurlar.
Ormanlık ve çıplak alanlar da sıcaklık dağılışını etkiler. Bitki örtüsü güneş enerjisinin bir kısmını emerek yerin fazla ısınmasını önler. Gece ise yerden yansıyan ısının bir kısmını tutarak fazla soğumasına engel olur.
Sıcaklığın Dağılışını Etkileyen Faktörler
Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgarlar, nemlilik ve yağış gibi unsurlar vardır. Bu unsurlar hep birlikte iklimi oluşturdukları için, iklim elemanları olarak adlandırılır.
Sıcaklık iklimin temel elemanıdır. Çünkü diğer iklim elemanları ve hava olayları, sıcaklığın durumuna göre şekillenir.
Örneğin, yağışın oluşabilmesi için yeryüzündeki suların buharlaşıp yükselmesi ve yoğunlaşması gerekir. Buharlaşma ve yoğunlaşma sıcaklığa bağlıdır.
Basınç ve rüzgarlar da sıcaklığın doğrudan ve dolaylı etkileri ile oluşur. Havanın ısınıp yükselmesiyle alçak basınç alanları, soğuyup alçalmasıyla da yüksek basınç alanları oluşur. Basınç farkı da rüzgarı oluşturur. Ayrıca beslenme, giyinme, ısınma, yerleşme gibi insan etkinlikleri doğrudan sıcaklığın etkisi altındadır.
Sıcaklığın Dağılışını Etkileyenler;
1- Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı
2- Yerin Şekli (Enlem Etkisi)
3- Güneş Işınlarının Atmosferde Aldığı Yol
4- Yer’in Günlük Hareketi
5- Yer’in Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi
6- Güneşlenme Süresi – Aydınlanma süresi
7- Atmosferin Etkisi
8- Yer Şekilleri, Bakı ve Eğim
9- Yükseltinin Etkisi
10- Kara ve Denizlerin Dağılışı
11- Yer Yüzeyinin Sıcaklığa Etkisi
Arazinin yapısı ısınma üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Her kayaç ve toprak, farklı ısınma özelliklerine sahiptir. Arazinin boşluklu ya da gözeneklilik yapısı hava ve ısı dolaşımını etkiler.
Açık renkli yüzeylerin güneş ışınlarını yansıtma oranı daha fazladır. Koyu renkli yüzeyler güneş ışınlarını daha fazla tuttukları için açık renkli yüzeylere göre daha çok ısınır.
Arazinin karla kaplı olması da ısınmayı etkiler. Kar, güneş ışınlarının % 60 ile % 90’ını yansıtır. Bu nedenle ısınma gecikir. Doğu Anadolu’da yerlerin aylarca karla kaplı alanlarında, havanın ısınması gecikir.
12- Nemliliğin Etkisi
13- Okyanus Deniz Akıntılarının Etkisi
14- Rüzgarın Sıcaklık Üzerindeki Etkisi
Rüzgarların oluşum merkezi ve esme yönü de sıcaklık üzerinde doğrudan etkilidir. Rüzgarlar geldikleri bölgelerin sıcaklık, nem v.b özelliklerini, estikleri bölgelere taşırlar.
(Ekvator ve çevresinden kaynağını alan rüzgârlar, geçtikleri yerlerin sıcaklığını arttırırken, kutuplar ve çevresinden kaynağını alan rüzgârlar, geçtikleri yerlerin sıcaklık değerlerini düşürürler.)
Bu durumda Kuzey Yarımküre’de güneyden esen rüzgârlar, Güney Yarımküre’de ise kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklık değerlerini artırırlar. Buna karşın Kuzey Yarımküre’de kuzeyden esen rüzgârlar, Güney Yarımküre’de güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürür. Bu durum enlem sıcaklık ilişkisine bir örnektir.
Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yaparlar. Karalardan denize doğru esen rüzgârlar ise kışın soğutucu, yazın sıcaklığı artırıcı etkiler yapar.
15- Bitki Örtüsünün Sıcaklığa Etkisi
Bitki örtüsü, gündüzleri yerin fazla ısınmasını ve topraktaki suyun buharlaşmasını engeller. Geceleri ise bitkiler yerden ışımayı azaltarak, soğumayı yavaşlatır.
Bu nedenlerle bitki örtüsü sıcaklık değişimini azaltan bir etkide bulunur. Ayrıca bitki örtüsü terleme yoluyla havadaki nem miktarının biraz artmasına neden olur. Bitki örtüsü rüzgârın hızını keserek sıcaklığın düşmesini ve bitkilerin terlemesini azaltır. Bütün bu nedenlere bağlı olarak, ormanlık alanlarda gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı az, çıplak arazilerde ise daha fazla olur.
